Lekcje z metaforą

Nie jest prostym zadaniem nauczenie dzieci i młodzieży czytania poezji. Jeszcze trudniej niż o sensie wiersza mówić z nimio jego formie, kunszcie budowy. Każdorazowo jednak musimy uświadamiać, że treść i forma utworu tworzą jedną całość, a użyte przez poetę zabiegi stylistyczne czemuś służą. 

Poniżej przedstawiam dwie lekcje poświęcone zagadnieniu metafory w tekstach. Jeden poświęcony metaforze w tekście poetyckim, drugi pojęciu metafory w poezji i języku codziennym. Jeden dla szkoły podstawowej, drugi dla gimnazjum, choć po drobnych modyfikacjach z powodzeniem scenariusz dotyczący wiersza Baczyńskiego można wykorzystać w pierwszej klasie szkoły średniej. 

Szczególnie na etapie szkoły podstawowej ważne jest ćwiczenie umiejętności czytania sensów przenośnych. Nie jest to łatwe, biorąc pod uwagę, że dzieci znajdują się w fazie rozwoju, w której dopiero wykształca się u nich myślenie abstrakcyjne. Mogą więc mieć z nim kłopoty jeszcze na początku szkoły gimnazjalnej. Stąd propozycja rozrysowania wiersza, notatki graficznej do utworu Ratajczaka, która ułatwi uczniom zrozumienie zarówno samej przenośni, jak i mechanizmu jej powstawania. 

W scenariuszu dla gimnazjum wiersz Baczyńskiego posłużył mi nie tylko do przypomnienia samego pojęcia metafory poetyckiej, ale i innych tropów poetyckich, stąd lekcja ta ma poniekąd charakter podsumowujący, utrwalający, powtórkowy. Pragnęłam także zwrócić uwagę gimnazjalistom, że my – użytkownicy języka – także posługujemy się metaforami i to wielokrotnie w ciągu dnia, ale tego nie odczuwamy, gdyż znaczenia użytych przenośni są rozumiane już automatycznie. 

W obu scenariuszach prezentuję podobny sposób mówienia o zabiegach formalnych, w tym wypadku o metaforze, bo ona jest przecież główną bohaterką lekcji. To podejście do utworu jak do zagadki, szarady, którą trzeba rozwiązać. Wówczas, mam taką nadzieję, moi uczniowie obudzą w sobie instynkt odkrywcy, a ich obcowanie z poezją nie będzie tylko obowiązkiem lekcyjnym, ale i wyprawą w nieznane.

Lekcja 1 – Temat: Dlaczego poeta widzi dwa słońca? Próbujemy rozwikłać zagadkę z wiersza Józefa Ratajczaka

Przebieg lekcji:

• Powitanie uczniów i wykonanie czynności organizacyjnych. 
• Podział uczniów na grupy pięcioosobowe.

Wstęp:

• Zapisanie tematu lekcji.
• Przedstawienie celów lekcji: Dzisiaj będziemy próbowali spojrzeć na świat oczami poety i odpowiedzieć na pytanie, dlaczego podmiot liryczny widzi dwa słońca. Czy według was można zobaczyć dwa słońca? Czy takie zjawisko jest według was w ogóle możliwe? Czego, jakiego zdarzenia może dotyczyć wiersz Józefa Ratajczaka pt.: „Dwa słońca”?
• Rozpoczyna się swobodna dyskusja. Uczniowie budują hipotezy, odpowiadają na pytanie w oparciu o własną wiedzę. (Np.: Takie zjawisko jest niemożliwe, słońce jest tylko jedno; skoro są planety, które mają więcej niż jeden księżyc, może są i takie, które mają dwa słońca; może poeta przysnął na słońcu i to tylko sen; to zwidy np. zjawisko fatamorgany; to fantazja poety).
• Następnie uczniowie wyszukają dodatkowe informacje w internecie. (Powinni odszukać obrazy i fakty dotyczące zjawiska słońca pobocznego).

Rozwinięcie:

• Uczniowie czytają cicho tekst pt.: Dwa słońca Józefa Ratajczaka. 
• Podczas lektury mają znaleźć odpowiedź na pytanie, o jakich dwóch słońcach jest mowa w wierszu. W trakcie czytania wyszukują również niezrozumiałe wyrazy. (Takim słowem zapewne będzie zenit. Wyjaśnienie powinno nastąpić po głośnej lekturze wiersza. Dokonują go sami uczniowie, nauczyciel odsyła ich do internetu na stronę www.sjp.pwn.pl). 
• Jeden z uczniów głośno odczytuje tekst. Następuje powrót do pytania, o jakie słońca chodzi. Uczniowie powinni wskazać, że w wierszu drugim słońcem jest słonecznik.
• Dlaczego poeta zatytułował swój utwór „Dwa słońca”? Co nim kierowało? (Uczniowie zwracają uwagę na zewnętrzne podobieństwo słońca i słonecznika, w słabszych klasach jeszcze bardziej powinna im to uświadomić notatka).
• Na tablicy i w uczniowskich zeszytach powstaje notatka graficzna dwóch słońc (Jeśli uczniowie pracują wolniej, proponuję przygotować wcześniej karty pracy z takim schematycznym rysunkiem, który dzieci będą tylko wzbogacać cytatami z wiersza). Zadaniem uczniów jest do jednego i do drugiego obrazka dopisać fragmenty wiersza, które informują o zachowaniu (możliwościach) słońca i słonecznika. (Notatka powinna oddawać podobieństwo obu obiektów; celowe są strzałki przypominające promienie, podobnie jak pogrubienie jednej z nich tak, by kojarzyła się z łodygą słonecznika. Konieczne jest również narysowanie słońca wyżej, nad słonecznikiem, gdyż to ułatwi uczniom odpowiedź na pytanie, dlaczego słońce i słonecznik mogą na siebie spoglądać).

• Uczniowie pracują w grupach pięcioosobowych. Część grup zajmuje się słońcem, część słonecznikiem. Zadaniem grup jest słowne wyjaśnienie zachowań słońca i słonecznika, o których pisze poeta. (Działanie to ma doprowadzić do rozszyfrowania przez uczniów metafor, np. Słońce rośnie na niebie, bo kiedy się unosi, wygląda to tak, jakby wzrastało/Słońce rośnie na niebie, bo na nim się znajduje, a gdy jest bardzo, ciepło, staje się większe i większe. W ten sposób powinny zostać wytłumaczone wszystkie wynotowane fragmenty wiersza).
• Jakiego sposobu użył poeta, by stworzyć ten poetycki obraz? (Tutaj uczniowie odwołują się do pojęcia przenośni).
• Następnie uczniowie zaznaczają kolorem te określenia, które przy słońcu dotyczą słonecznika, a przy słoneczniku te, które dotyczą słońca.

Zakończenie: 

• Uczniowie formułują wniosek, że podmiotowi lirycznemu słońce kojarzy się ze słonecznikiem, a słonecznik ze słońcem, ponieważ są do siebie podobne. Podmiot liryczny wypowiada się o słońcu, jakby było słonecznikiem, przy słoneczniku używa określeń typowych dla słońca. (Taki wniosek powstały w trakcie dyskusji uczniowie mogą samodzielnie zapisać do zeszytu, zaczynając notatkę słowami: 

Wiersz Józefa Ratajczaka nosi tytuł „Dwa słońca”, ponieważ…
Warto w tym momencie przyjrzeć się temu, co różni słońce i słonecznik, zwracając uczniom uwagę na słowa: tylko jedno z nich mogę zerwać, chwycić do ręki).

Zadanie dla klas/uczniów najzdolniejszych (fakultatywnie):

• Na tablicy nauczyciel zapisuje słowa wstążka i rzeka. Uczniowie  proponują wyrażenia czasownikowe oraz przymiotniki opisujące oba wyrazy.

Np.: Wstążka – błyszczy się, połyskuje, zdobi, z aksamitu.
        Rzeka – mknie, płynie wolno, wzburzona.
    
Następnie dzieci z pomocą nauczyciela budują metafory, zamieniając określenia na krzyż: 

• Wstążka     błyszczy się, połyskuje, zdobi, z aksamitu.
• Rzeka         mknie, płynie wolno, wzburzona.

Powstałe metafory: wstążka płynie wolno wzdłuż warkocza, rzeka z aksamitu, wzburzona wstążka wśród włosów.

Zadanie domowe:

• Przemyśl dwa ostatnie wersy wiersza i napisz, dlaczego słonecznik przypomina lampę? Swoją odpowiedź uzasadnij. Minimalna długość notatki to pięć zdań.

ZAŁĄCZNIK 1

Józef Ratajczak
Dwa słońca

Dwa słońca patrzą na siebie co dzień, 
jedno rośnie na niebie, drugie – przy płocie.

Jedno ma łodygę jak promień,
drugie – kulę słonecznika 
dźwiga ciężko nad domem,
gdy o zachodzie znika.

Jedno jest pełne wróbli,
kiedy stoi w zenicie,
drugie – nasiona gubi,
wschodząc o świcie.

Dwa słońca – słoneczniki, lecz tylko jedno z nich mogę 
zerwać, chwycić do ręki i wynieść jak lampę na drogę.

Lekcja 2 – Temat: „Znów wędrujemy ciepłą ziemią...” – o metaforze w poezji i języku