Lekcje z metaforą

Nie jest prostym zadaniem nauczenie dzieci i młodzieży czytania poezji. Jeszcze trudniej niż o sensie wiersza mówić z nimio jego formie, kunszcie budowy. Każdorazowo jednak musimy uświadamiać, że treść i forma utworu tworzą jedną całość, a użyte przez poetę zabiegi stylistyczne czemuś służą. 

Poniżej przedstawiam dwie lekcje poświęcone zagadnieniu metafory w tekstach. Jeden poświęcony metaforze w tekście poetyckim, drugi pojęciu metafory w poezji i języku codziennym. Jeden dla szkoły podstawowej, drugi dla gimnazjum, choć po drobnych modyfikacjach z powodzeniem scenariusz dotyczący wiersza Baczyńskiego można wykorzystać w pierwszej klasie szkoły średniej. 

Szczególnie na etapie szkoły podstawowej ważne jest ćwiczenie umiejętności czytania sensów przenośnych. Nie jest to łatwe, biorąc pod uwagę, że dzieci znajdują się w fazie rozwoju, w której dopiero wykształca się u nich myślenie abstrakcyjne. Mogą więc mieć z nim kłopoty jeszcze na początku szkoły gimnazjalnej. Stąd propozycja rozrysowania wiersza, notatki graficznej do utworu Ratajczaka, która ułatwi uczniom zrozumienie zarówno samej przenośni, jak i mechanizmu jej powstawania. 

W scenariuszu dla gimnazjum wiersz Baczyńskiego posłużył mi nie tylko do przypomnienia samego pojęcia metafory poetyckiej, ale i innych tropów poetyckich, stąd lekcja ta ma poniekąd charakter podsumowujący, utrwalający, powtórkowy. Pragnęłam także zwrócić uwagę gimnazjalistom, że my – użytkownicy języka – także posługujemy się metaforami i to wielokrotnie w ciągu dnia, ale tego nie odczuwamy, gdyż znaczenia użytych przenośni są rozumiane już automatycznie. 

W obu scenariuszach prezentuję podobny sposób mówienia o zabiegach formalnych, w tym wypadku o metaforze, bo ona jest przecież główną bohaterką lekcji. To podejście do utworu jak do zagadki, szarady, którą trzeba rozwiązać. Wówczas, mam taką nadzieję, moi uczniowie obudzą w sobie instynkt odkrywcy, a ich obcowanie z poezją nie będzie tylko obowiązkiem lekcyjnym, ale i wyprawą w nieznane.

Lekcja 1 – Temat: Dlaczego poeta widzi dwa słońca? Próbujemy rozwikłać zagadkę z wiersza Józefa Ratajczaka

Przebieg lekcji:

• Powitanie uczniów i wykonanie czynności organizacyjnych. 
• Podział uczniów na grupy pięcioosobowe.

Wstęp:

• Zapisanie tematu lekcji.
• Przedstawienie celów lekcji: Dzisiaj będziemy próbowali spojrzeć na świat oczami poety i odpowiedzieć na pytanie, dlaczego podmiot liryczny widzi dwa słońca. Czy według was można zobaczyć dwa słońca? Czy takie zjawisko jest według was w ogóle możliwe? Czego, jakiego zdarzenia może dotyczyć wiersz Józefa Ratajczaka pt.: „Dwa słońca”?
• Rozpoczyna się swobodna dyskusja. Uczniowie budują hipotezy, odpowiadają na pytanie w oparciu o własną wiedzę. (Np.: Takie zjawisko jest niemożliwe, słońce jest tylko jedno; skoro są planety, które mają więcej niż jeden księżyc, może są i takie, które mają dwa słońca; może poeta przysnął na słońcu i to tylko sen; to zwidy np. zjawisko fatamorgany; to fantazja poety).
• Następnie uczniowie wyszukają dodatkowe informacje w internecie. (Powinni odszukać obrazy i fakty dotyczące zjawiska słońca pobocznego).

Rozwinięcie:

• Uczniowie czytają cicho tekst pt.: Dwa słońca Józefa Ratajczaka. 
• Podczas lektury mają znaleźć odpowiedź na pytanie, o jakich dwóch słońcach jest mowa w wierszu. W trakcie czytania wyszukują również niezrozumiałe wyrazy. (Takim słowem zapewne będzie zenit. Wyjaśnienie powinno nastąpić po głośnej lekturze wiersza. Dokonują go sami uczniowie, nauczyciel odsyła ich do internetu na stronę www.sjp.pwn.pl). 
• Jeden z uczniów głośno odczytuje tekst. Następuje powrót do pytania, o jakie słońca chodzi. Uczniowie powinni wskazać...