Nie jest prostym zadaniem nauczenie dzieci i młodzieży czytania poezji. Jeszcze trudniej niż o sensie wiersza mówić z nimio jego formie, kunszcie budowy. Każdorazowo jednak musimy uświadamiać, że treść i forma utworu tworzą jedną całość, a użyte przez poetę zabiegi stylistyczne czemuś służą.
POLECAMY
Poniżej przedstawiam dwie lekcje poświęcone zagadnieniu metafory w tekstach. Jeden poświęcony metaforze w tekście poetyckim, drugi pojęciu metafory w poezji i języku codziennym. Jeden dla szkoły podstawowej, drugi dla gimnazjum, choć po drobnych modyfikacjach z powodzeniem scenariusz dotyczący wiersza Baczyńskiego można wykorzystać w pierwszej klasie szkoły średniej.
Szczególnie na etapie szkoły podstawowej ważne jest ćwiczenie umiejętności czytania sensów przenośnych. Nie jest to łatwe, biorąc pod uwagę, że dzieci znajdują się w fazie rozwoju, w której dopiero wykształca się u nich myślenie abstrakcyjne. Mogą więc mieć z nim kłopoty jeszcze na początku szkoły gimnazjalnej. Stąd propozycja rozrysowania wiersza, notatki graficznej do utworu Ratajczaka, która ułatwi uczniom zrozumienie zarówno samej przenośni, jak i mechanizmu jej powstawania.
W scenariuszu dla gimnazjum wiersz Baczyńskiego posłużył mi nie tylko do przypomnienia samego pojęcia metafory poetyckiej, ale i innych tropów poetyckich, stąd lekcja ta ma poniekąd charakter podsumowujący, utrwalający, powtórkowy. Pragnęłam także zwrócić uwagę gimnazjalistom, że my – użytkownicy języka – także posługujemy się metaforami i to wielokrotnie w ciągu dnia, ale tego nie odczuwamy, gdyż znaczenia użytych przenośni są rozumiane już automatycznie.
W obu scenariuszach prezentuję podobny sposób mówienia o zabiegach formalnych, w tym wypadku o metaforze, bo ona jest przecież główną bohaterką lekcji. To podejście do utworu jak do zagadki, szarady, którą trzeba rozwiązać. Wówczas, mam taką nadzieję, moi uczniowie obudzą w sobie instynkt odkrywcy, a ich obcowanie z poezją nie będzie tylko obowiązkiem lekcyjnym, ale i wyprawą w nieznane.
Lekcja 1 – Temat: Dlaczego poeta widzi dwa słońca? Próbujemy rozwikłać zagadkę z wiersza Józefa Ratajczaka
Klasa: |
szkoła podstawowa (propozycja dla klasy VI), gimnazjum |
---|---|
Czas trwania: |
dwie jednostki lekcyjne |
Cele ogólne: |
Uczeń: |
Cele operacyjne: b) kształcące: |
Uczeń: Uczeń: |
Metody: |
Elementy metody problemowej i heurezy, dyskusja, wizualizacja |
Formy pracy: |
indywidualna, grupowa niejednolita |
Środki dydaktyczne: |
• wiersz Józefa Ratajczaka: Dwa słońca, |
Przebieg lekcji:
- Powitanie uczniów i wykonanie czynności organizacyjnych.
- Podział uczniów na grupy pięcioosobowe.
Wstęp:
- Zapisanie tematu lekcji.
- Przedstawienie celów lekcji: Dzisiaj będziemy próbowali spojrzeć na świat oczami poety i odpowiedzieć na pytanie, dlaczego podmiot liryczny widzi dwa słońca. Czy według was można zobaczyć dwa słońca? Czy takie zjawisko jest według was w ogóle możliwe? Czego, jakiego zdarzenia może dotyczyć wiersz Józefa Ratajczaka pt.: „Dwa słońca”?
- Rozpoczyna się swobodna dyskusja. Uczniowie budują hipotezy, odpowiadają na pytanie w oparciu o własną wiedzę. (Np.: Takie zjawisko jest niemożliwe, słońce jest tylko jedno; skoro są planety, które mają więcej niż jeden księżyc, może są i takie, które mają dwa słońca; może poeta przysnął na słońcu i to tylko sen; to zwidy np. zjawisko fatamorgany; to fantazja poety).
- Następnie uczniowie wyszukają dodatkowe informacje w internecie. (Powinni odszukać obrazy i fakty dotyczące zjawiska słońca pobocznego).
Rozwinięcie:
- Uczniowie czytają cicho tekst pt.: Dwa słońca Józefa Ratajczaka.
- Podczas lektury mają znaleźć odpowiedź na pytanie, o jakich dwóch słońcach jest mowa w wierszu. W trakcie czytania wyszukują również niezrozumiałe wyrazy. (Takim słowem zapewne będzie zenit. Wyjaśnienie powinno nastąpić po głośnej lekturze wiersza. Dokonują go sami uczniowie, nauczyciel odsyła ich do internetu na stronę www.sjp.pwn.pl).
- Jeden z uczniów głośno odczytuje tekst. Następuje powrót do pytania, o jakie słońca chodzi. Uczniowie powinni wskazać, że w wierszu drugim słońcem jest słonecznik.
- Dlaczego poeta zatytułował swój utwór „Dwa słońca”? Co nim kierowało? (Uczniowie zwracają uwagę na zewnętrzne podobieństwo słońca i słonecznika, w słabszych klasach jeszcze bardziej powinna im to uświadomić notatka).
- Na tablicy i w uczniowskich zeszytach powstaje notatka graficzna dwóch słońc (Jeśli uczniowie pracują wolniej, proponuję przygotować wcześniej karty pracy z takim schematycznym rysunkiem, który dzieci będą tylko wzbogacać cytatami z wiersza). Zadaniem uczniów jest do jednego i do drugiego obrazka dopisać fragmenty wiersza, które informują o zachowaniu (możliwościach) słońca i słonecznika. (Notatka powinna oddawać podobieństwo obu obiektów; celowe są strzałki przypominające promienie, podobnie jak pogrubienie jednej z nich tak, by kojarzyła się z łodygą słonecznika. Konieczne jest również narysowanie słońca wyżej, nad słonecznikiem, gdyż to ułatwi uczniom odpowiedź na pytanie, dlaczego słońce i słonecznik mogą na siebie spoglądać).
- Uczniowie pracują w grupach pięcioosobowych. Część grup zajmuje się słońcem, część słonecznikiem. Zadaniem grup jest słowne wyjaśnienie zachowań słońca i słonecznika, o których pisze poeta. (Działanie to ma doprowadzić do rozszyfrowania przez uczniów metafor, np. Słońce rośnie na niebie, bo kiedy się unosi, wygląda to tak, jakby wzrastało/Słońce rośnie na niebie, bo na nim się znajduje, a gdy jest bardzo, ciepło, staje się większe i większe. W ten sposób powinny zostać wytłumaczone wszystkie wynotowane fragmenty wiersza).
- Jakiego sposobu użył poeta, by stworzyć ten poetycki obraz? (Tutaj uczniowie odwołują się do pojęcia przenośni).
- Następnie uczniowie zaznaczają kolorem te określenia, które przy słońcu dotyczą słonecznika, a przy słoneczniku te, które dotyczą słońca.
Zakończenie:
- Uczniowie formułują wniosek, że podmiotowi lirycznemu słońce kojarzy się ze słonecznikiem, a słonecznik ze słońcem, ponieważ są do siebie podobne. Podmiot liryczny wypowiada się o słońcu, jakby było słonecznikiem, przy słoneczniku używa określeń typowych dla słońca. (Taki wniosek powstały w trakcie dyskusji uczniowie mogą samodzielnie zapisać do zeszytu, zaczynając notatkę słowami:
Wiersz Józefa Ratajczaka nosi tytuł „Dwa słońca”, ponieważ…
Warto w tym momencie przyjrzeć się temu, co różni słońce i słonecznik, zwracając uczniom uwagę na słowa: tylko jedno z nich mogę zerwać, chwycić do ręki).
Zadanie dla klas/uczniów najzdolniejszych (fakultatywnie):
- Na tablicy nauczyciel zapisuje słowa wstążka i rzeka. Uczniowie proponują wyrażenia czasownikowe oraz przymiotniki opisujące oba wyrazy.
Np.: Wstążka – błyszczy się, połyskuje, zdobi, z aksamitu.
Rzeka – mknie, płynie wolno, wzburzona.
Następnie dzieci z pomocą nauczyciela budują metafory, zamieniając określenia na krzyż:
- Wstążka błyszczy się, połyskuje, zdobi, z aksamitu.
- Rzeka mknie, płynie wolno, wzburzona.
Powstałe metafory: wstążka płynie wolno wzdłuż warkocza, rzeka z aksamitu, wzburzona wstążka wśród włosów.
Zadanie domowe:
- Przemyśl dwa ostatnie wersy wiersza i napisz, dlaczego słonecznik przypomina lampę? Swoją odpowiedź uzasadnij. Minimalna długość notatki to pięć zdań.
ZAŁĄCZNIK 1
Józef Ratajczak
Dwa słońca
Dwa słońca patrzą na siebie co dzień,
jedno rośnie na niebie, drugie – przy płocie.
Jedno ma łodygę jak promień,
drugie – kulę słonecznika
dźwiga ciężko nad domem,
gdy o zachodzie znika.
Jedno jest pełne wróbli,
kiedy stoi w zenicie,
drugie – nasiona gubi,
wschodząc o świcie.
Dwa słońca – słoneczniki, lecz tylko jedno z nich mogę
zerwać, chwycić do ręki i wynieść jak lampę na drogę.
Lekcja 2 – Temat: „Znów wędrujemy ciepłą ziemią...” – o metaforze w poezji i języku
Klasa: |
szkoła gimnazjalna, klasa II lub III |
---|---|
Czas trwania: |
dwie jednostki lekcyjne |
Cele ogólne: |
Uczeń: |
Cele operacyjne: b) kształcące: |
Uczeń: Uczeń: |
Metody: |
... |
Pozostałe 70% treści dostępne jest tylko dla Prenumeratorów
- 6 wydań magazynu "Polonistyka"
- Dostęp do wszystkich archiwalnych artykułów w wersji online
- Możliwość pobrania materiałów dodatkowych
- ...i wiele więcej!