Kompetencje polonistyczne w kreowaniu uczniowskiej drogi zawodowej – jak przygotowywać uczniów do wkroczenia na nowoczesny rynek pracy?

Po co uczniowi język polski w pracy?  

Uczniowie pytani o przydatność języka polskiego w swojej przyszłej pracy najczęściej odpowiadają, że nie widzą żadnych możliwości wykorzystania wiedzy oraz umiejętności zdobytych na lekcjach języka polskiego w swoim życiu zawodowym. Podobne odpowiedzi padają, gdy poruszy się kwestię stosowania nabytej wiedzy polonistycznej w szkole na kolejnych etapach edukacji. Najbardziej jednak zastanawiające jest to, że nawet studenci polonistyki bardzo słabo dostrzegają powiązania między językiem polskim w szkole a treściami realizowanymi na humanistycznych kierunkach studiów.
Lekcje języka polskiego najczęściej kojarzone są przez uczniów z czytaniem lektur, omawianiem wierszy, pisaniem wypracowań, robieniem notatek, pisaniem dyktand ortograficznych oraz wkuwaniem na pamięć reguł gramatycznych i zasad poprawnościowych. Czasem padają informacje o różnych projektach i wycieczkach edukacyjnych oraz pojawiają się wzmianki na temat wydarzeń kulturalnych organizowanych przez nauczycieli języka polskiego. Najczęściej jednak jest to przedmiot, który nie wzbudza entuzjazmu uczniów.
Pytanie – wydawałoby się retoryczne: „po co uczniowi język polski w pracy, jeśli każdy potrafi dobrze mówić po polsku?”, jest dla większości uczniów nieoczywiste. Mimo że bardzo często nauczyciele poloniści zlecają pisanie rozprawek na ten lub podobny temat, to w sieci krążą gotowce. W efekcie w prawie każdej uczniowskiej rozprawce można przeczytać, że język polski: „to nasz ojczysty język”, „jest piękny”, „to język naszych przodków”. Uczymy się go po to, żeby: „wzbogacić słownictwo”, „poznać ortografię”, „rozumieć wiersze i lektury oraz pisarzy z dawnych czasów”, „pisać wypracowania”. A co jeszcze? Uczniowie nie wiedzą.
Pragmatyczny wymiar edukacji polonistycznej jest poza ich zasięgiem pojmowania. Nie rozumieją, że dzięki nauce języka polskiego – analogicznie jak w przypadku uczenia się języków obcych – m.in. poznają lepiej otaczającą ich rzeczywistość, nabywają kompetencje osobiste i społeczne, doskonalą umiejętności komunikacyjne, trenują umysł, wyzwalają kreatywność oraz poszerzają zasób doświadczeń, nie tylko literackich i kulturalnych. 

Jak polonista może wskazywać uczniom drogę rozwoju edukacyjnego i zawodowego? 

Polonista w szkole uczy języka polskiego. Zazwyczaj jednak pełni dodatkowo szereg różnych funkcji, w tym m.in.: wychowawcy, koordynatora uroczystości oraz imprez szkolnych, opiekuna kółek zainteresowań, instruktora przygotowującego uczniów do konkursów i olimpiad. Ponadto od polonisty wymaga się, aby wszedł w rolę pedagoga, mediatora, coacha, tutora, terapeuty, edukatora, eksperta, dyżurnego, organizatora, pilota i przewodnika wycieczek szkolnych, konferansjera, egzaminatora i wielu innych. 
Nic zatem nie stoi na przeszkodzie, aby nauczyciel języka polskiego otrzymał kolejną propozycję roli do odegrania w życiu szkoły. Chodzi o to, żeby stał się dla uczniów przewodnikiem, który na języku polskim przygotowuje ich do wkroczenia na nowoczesny rynek pracy. W zasadzie częściowo już realizuje zadania w tym zakresie, organizując procesy kształcenia i wychowania, jednak niewystarczająco wyraźnie komunikuje to uczniom, rodzicom oraz szkolnej społeczności. Najwyższy czas zaakcentować te działania. 
Polonista jako przewodnik to nauczyciel, który powinien wskazywać uczniom drogę rozwoju edukacyjnego i zawodowego poprzez oprowadzanie ich po meandrach współczesnego rynku pracy. Nie chodzi tu jednak o włączanie nowych treści czy zadań do realizacji programu na lekcjach języka polskiego. Trzeba po prostu wyodrębnić z istniejących zasobów szczególnie te elementy, które pozwolą na języku polskim przygotowywać uczniów do wkroczenia na nowoczesny rynek pracy.
Warto tutaj poruszyć kilka kwestii. Jedną z nich są sformułowane dla czterech obszarów cele kształcenia i treści nauczania języka polskiego: kształcenie literackie i kulturowe, kształcenie językowe, tworzenie wypowiedzi i samokształcenie. Ważne, aby podczas ich realizacji w klasach IV–VIII szkoły podstawowej oraz w szkole ponadpodstawowej w taki sposób formułować cele lekcji, aby zwrócić uwagę na te kompetencje kluczowe, które zostaną przez ucznia wykorzystane w rozwoju zawodowym.
Kolejna sprawa to wykaz lektur złożony z pozycji obowiązkowych i uzupełniających, w tym wybranych dzieł klasyki polskiej i światowej oraz literatury dla dzieci i młodzieży. Tutaj także istotne jest, aby podczas omawiania lektur zwracać uwagę na aspekty związane z etosem pracy oraz z takimi pojęciami, jak m.in. zatrudnienie, zawody, umiejętności zawodowe i inne. Wskazane jest też nazywanie kompetencji, które dzięki doświadczaniu tekstów kultury uczniowie będą umieli wykorzystać w swoim przyszłym życiu zawodowym. 
Wreszcie należy stale kształtować u uczniów postawę, dzięki której będą mieli świadomość znaczenia znajomości języka polskiego oraz potrzebę sprawnego posługiwania się nim, co stanowi podstawę sukcesu edukacyjnego i zawodowego.  

Przykładowe aktywności rozwijające kompetencje polonistyczne uczniów

Na języku polskim w szkole dzieje się bardzo dużo. Przekrój w zakresie realizowanych treści oraz celów kształcenia jest bardzo obszerny i obejmuje swym zasięgiem szeroko rozumiane kompetencje humanistyczne. Warto także powiedzieć o kształtowaniu postaw poznawczych. Poznawanie siebie, innych osób, społeczności, otaczającego świata, kultury i jej wytworów w czasie teraźniejszym, ale także w perspektywie historycznej i futurologicznej, to jedne z nielicznych aspektów kształcenia polonistycznego w szkole.
Sama wiedza to za mało. Dochodzą do tego kompetencje komunikacyjne i umiejętności komunikowania się ze sobą, z innymi ludźmi oraz z otaczającym światem w czasie rzeczywistym, stacjonarnie, ale też w czasie nierzeczywistym, wirtualnie. W tym wszystkim podejmowane są próby budowania własnej tożsamości, osobowości, charakteru oraz zasobu kompetencji kluczowych – przydatnych na lekcjach języka polskiego w szkole tak samo jak i w innych dziedzinach oraz w życiu osobistym, społecznym i zawodowym. 
Dlatego podstawowym zadaniem nauczyciela języka polskiego jako przewodnika chcącego przygotowywać uczniów do wkroczenia na nowoczesny rynek pracy jest tworzenie sytuacji wspierających rozwój ich potencjału, w tym m.in. sprzyjanie zainteresowaniom młodzieży oraz doskonalenie ich zdolności poznawczych. Wspomaganie zasobów uczniów to nie tylko indywidualizacja procesów dydaktycznych czy dobór odpowiednich aktywizujących metod nauczania, lecz przede wszystkim właściwa ich diagnoza – m.in. w zakresie stylów uczenia się, typów inteligencji i preferencji poznawczych. 
Wczytując się w cele kształcenia, czyli wymagania ogólne, oraz w treści nauczania – wymagania szczegółowe, już na etapie pracy z podstawą programową można zaproponować kilka pomysłów na to, w jaki sposób polonista jako przewodnik może na języku polskim przygotowywać uczniów do wkroczenia na nowoczesny rynek pracy.

Obszar kształcenia literackiego i kulturowego pozwala na realizację wielu istotnych zadań w zakresie przygotowywania uczniów do wkroczenia na nowoczesny rynek pracy. 
 

Przykładowe aktywności to:  rozumienie tekstów kultury (tematyka etosu pracy, edukacji, rozwoju, rola pieniądza we współczesnym świecie i jego związek z pracą, rynek pracy i system edukacji), uczestniczenie w kulturze z uwzględnieniem jej wymiaru zawodowego (znaczenie pracy i kultury w życiu człowieka, zawody związane z kulturą, tzw. wolne zawody, miejsca pracy w kulturze, spotkania z przedstawicielami zawodów w kulturze w lokalnym środowisku, lokalny i regionalny rynek pracy), dostrzeganie wartości: prawdy, dobra, piękna, szacunku dla człowieka i kierowania się tymi wartościami (kodeks etyki zawodowej, własna hierarchia wartości i potrzeb, wartości związane z pracą i etyką zawodową, własne zasoby i preferencje, mocne strony, predyspozycje, zainteresowania i uzdolnienia, a także wymagania rynku pracy i oczekiwania pracodawców, znaczenie i możliwości doświadczania pracy), uczestniczenie w wydarzeniach kulturalnych w środowisku lokalnym i regionalnym (jeden ze sposobów poznania najbliższego rynku pracy, budowania sieci kontaktów), krytyczne odbieranie przekazów medialnych oraz świadome korzystanie z nich (rozpoznanie rynku edukacyjnego, rynku pracownika i pracodawcy, informacje o lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim rynku pracy itp.), wartościowanie postaw budujących szacunek dla człowieka (pracownik, pracodawca, klient, podstawy prawa pracy, w tym rodzaje umów o pracę, sposoby ich rozwiązywania, prawa i obowiązki pracownika, możliwości zatrudnienia z wykorzystaniem dostępnych form aktywizacji zawodowej, instytucje wspomagające planowanie ścieżki edukacyjno-zawodowej, w tym instytucje rynku pracy) oraz służących budowaniu wspólnoty (społecznej, zawodowej, edukacyjnej itp.), identyfikowanie różnych wypowiedzi jako informacji, publicystyki, reklamy oraz rozpoznawanie informacji wyrażonych wprost i pośrednio (ranking zawodów, pracodawców, kwalifikacji i kompetencji, informacje na temat zawodów, charakterystyka wybranych zawodów, kwalifikacje wyodrębnione w zawodach oraz możliwości ich uzyskiwania; zjawiska i trendy zachodzące na współczesnym rynku pracy, regionalny i lokalny rynek pracy, ogłoszenie rekrutacyjne, życiorys zawodowy, list motywacyjny itp.), odróżnianie zawartych w tekście informacji ważnych od drugorzędnych oraz informacji o faktach od opinii, przetwarzanie i hierarchizowanie informacji (profil pracownika, profil pracodawcy, rynek pracy, informacje o ofercie kształcenia w szkołach ponadpodstawowych, wyższych, organizacjach edukacyjnych, kryteria rekrutacyjne do szkół ponadpodstawowych).

W obszarze kształcenia językowego można podjąć się zadań pozwalających na doskonalenie i rozwijanie kompetencji komunikacyjnych werbalnych i niewerbalnych. 
 

Przykładowe aktywności to:  porozumiewanie się w mowie i w piśmie w różnych sytuacjach oficjalnych i nieoficjalnych (rozmowa rekrutacyjna, autoprezentacja, negocjacje warunków zatrudnienia, egzamin, uzyskiwanie uprawnień – certyfikacja, proces zakładania własnej działalności gospodarczej oraz instytucje wspomagające zakładanie własnej działalności gospodarczej i in.), wykorzystanie języka w różnych sytuacjach komunikacyjnych (mowa ciała, komunikacja werbalna, savoir-vivre w pracy, dress code, rozmowa kwalifikacyjna, stanowisko pracy, organizacja), poprawne pisanie pod względem ortograficznym oraz stosowanie reguł pisowni, poprawne używanie znaków interpunkcyjnych (redagowanie dokumentów rekrutacyjnych, podania, wniosku, oświadczenia, dokumentów w pracy i in.), rozpoznawanie w wypowiedzi funkcji słownictwa neutralnego i wartościującego o zabarwieniu emocjonalnym, słownictwa potocznego i oficjalnego, słownictwa specjalistycznego, żargonu zawodowego, zapożyczeń (fakty i opinie, oceny, manipulacja językowa, literatura branżowa, ICT, socjolekty, środowiskowe i regionalne odmiany języka),  stosowanie niewerbalnych środków komunikacji (np. gest, mimika, postawa ciała podczas egzaminu, interview, negocjowanie formy zatrudnienia i możliwości funkcjonowania na rynku pracy jako pracownik, pracodawca lub osoba prowadząca działalność gospodarczą w obszarze, w którym się kształci), rozumienie i rozpoznawanie stylu: potoczny, urzędowy, artystyczny, naukowy, publicystyczny; komunikowanie się w określonej sytuacji (poszukiwanie pracy, publiczne służby zatrudnienia, komunikacja z urzędem pracy, komunikowanie się na wyższej uczelni i in.), ...