Wspieranie ucznia z dysleksją w codziennej pracy

Uczniowie z dysleksją stanowią stale rozszerzającą się grupę w społeczności szkolnej. Ich kształcenie i wychowanie są jednymi z zadań szkoły oraz wyzwaniem, z jakimi mierzą się nauczyciele. Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu powodują, iż dzieci wymagają wsparcia w pokonywaniu codziennych trudności. Niezwykle ważne jest, by szkoła była środowiskiem przyjaznym, sprzyjającym wszechstronnemu rozwojowi ucznia, dostosowanym do jego indywidualnych potrzeb i predyspozycji. W tym celu edukacja powinna być zintegrowana, co oznacza przede wszystkim to, by każdy uczeń, jak i nauczyciel czuł się doceniony w równym stopniu. Środkiem do osiągnięcia właściwej integracji może być zwiększanie udziału uczniów w kulturze lokalnej szkoły, w realizowanym programie nauczania oraz życiu społeczności, co bezpośrednio przyczynia się do zmniejszenia deficytów w tych obszarach. 

Należy też zwrócić uwagę na różnorodność uczniów, którzy zamieszkują dany obszar, wpływa to bowiem bezpośrednio na restrukturyzację kultury, polityki i praktyk w szkołach. Udział w życiu szkolnym powinien być zapewniony w równym stopniu wszystkim uczniom, nie zapominając o tych, którzy nie mają żadnych zaburzeń czy specjalnych potrzeb w nauce i funkcjonowaniu, ale w sposób na tyle dyskretny, by uczeń z powodu swoich deficytów nie czuł się gorszy od innych. Warto wykorzystywać udział społeczności uczniowskiej w przezwyciężaniu barier w nauce i działaniu na rzecz ogółu. 

Różnice pomiędzy uczniami powinny być postrzegane jako potencjał, a nie problem, i wykorzystywane do podnoszenia jakości procesu kształcenia i funkcjonowania szkoły jako miejsca dla uczniów i nauczycieli. Niewątpliwie szkoła to miejsce tworzenia wspólnoty i rozwijania wartości, które wykorzystać można jako potencjał w budowaniu relacji między szkołami a środowiskiem lokalnym. Integracja w systemie edukacji postrzegana jest jako element integracji społecznej i stanowi doskonałą okazję do umożliwienia uczniom właściwego funkcjonowania.

Wdrażając integrację w edukacji, masz pewność, że dążysz do zapewnienia odpowiednich warunków nauki wszystkim uczniom poprzez prowadzenie diagnozy, stawianie wyzwań dostosowanych do indywidualnego potencjału, dostrzeganie różnorodnych potrzeb, eliminowanie barier utrudniających naukę. 

Poniższe propozycje wskazują działania, które możemy podjąć – zarówno pracując indywidualnie z dzieckiem, jak i podczas pracy z całą klasą. 

Dostosowanie wymagań i ocenianie 

Ocenianie osiągnięć edukacyjnych uczniów polega na rozpoznawaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez uczniów wiadomości i umiejętności, w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej i realizowanych programów nauczania. Niezwykle istotnym elementem oceniania jest udzielanie uczniom informacji zwrotnej o jakości ich pracy, mającej na celu zdobywanie wiedzy i umiejętności, zatem bardzo ważne jest, by ocena była traktowana jako wskazówka dotycząca zakresu materiału, jaki jest jeszcze do przeanalizowania i utrwalenia, a nie obraz deficytów i liczby popełnionych błędów przez ucznia. Celem oceniania jest też pomoc uczniowi w planowaniu własnego rozwoju oraz motywowanie go do dalszych postępów w nauce. Poprzez ocenianie nauczyciele dokonują analizy jego mocnych i słabych stron, czego efektem jest właściwe rozpoznanie trudności czy szczególnych uzdolnień uczniów. Rozpoznawanie i zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych związane jest z udzielaniem mu pomocy, m.in. poprzez dostosowywanie wymagań edukacyjnych do jego indywidualnych możliwości psychofizycznych. Oznacza to działania mające na celu zastosowanie takich kryteriów w formułowaniu wymagań stawianych uczniowi, by uwzględniały one jego deficyty, zaburzenia oraz szczególne uzdolnienia. Koniecznie trzeba pamiętać, by nie utożsamiać dostosowania wymagań edukacyjnych z ich obniżeniem, to pierwsze oznacza bowiem jedynie wykorzystanie innych metod i form pracy niż uznane za standardowe. 

Praca z uczniem 

Pomocne podczas pracy na lekcji mogą być odpowiednie metody, strategie i techniki, które sprawią, że uczeń z dysleksją będzie mógł odnosić drobne sukcesy oraz współdziałać z zespołem klasowym i aktywnie uczestniczyć w zajęciach na miarę swoich możliwości (należy pamiętać, że często dzieci mają uzasadnione obawy przed wypowiadaniem się na forum klasy) – tabela 1.

Współpraca z rodzicami 

To niezwykle istotne zadanie, gdyż wspólnie podejmowane działania przeważnie przynoszą bardzo dobre efekty, ponadto zadaniem pedagoga jest przeprowadzenie psychoedukacji. Warto zauważyć, że bardzo często rodzice czują się zagubieni i zdezorientowani w sytuacji, gdy każdego dnia mierzą się z objawami dysleksji dziecka. 

Co można zrobić?

• Wyjaśnij, jakie są przyczyny trudności w czytaniu i pisaniu u dziecka. Podkreślaj znaczenie zaburzonych funkcji, informuj, że nie są one wynikiem złej woli dziecka. 
• Motywuj rodziców do tego, by przyjęli prawidłową postawę, która jest pełna zrozumienia, akceptacji i wsparcia oraz wyklucza karanie dziecka.
• Zachęcaj rodziców do tego, by umożliwiali dziecku rozwijanie pasji i zainteresowań.
• Zaangażuj rodziców w proces terapii pedagogicznej.
• Bądź w stałym kontakcie w celu wymiany informacji na temat postępów dziecka lub ewentualnych bieżących trudności. 

Indywidualna praca

Praca z dzieckiem mającym trudności w nauce czytania i pisania jest niezwykle ważna, rzutuje bowiem na późniejsze sukcesy edukacyjne na wielu polach. Elementem koniecznym jest właściwe podejście i indywidualizacja pracy z dzieckiem, gdyż, jak wiadomo, każdy z podopiecznych przychodzi na zajęcia z innymi problemami, innym nastawieniem, inną motywacją do pracy nad sobą. Bazą do rozpoczęcia pracy z uczniem dyslektycznym jest zebranie jak największej ilości informacji o nim, analiza dokumentacji, rozmowa z wychowawcą, z rodzicami. Oczywiście bardzo przydają się rozmowa z samym uczniem, poznanie go, wnikliwa obserwacja oraz przeprowadzenie włas-
nych wstępnych badań, dzięki którym terapeuta wie, z czym ma ono największe problemy i nad czym należy pracować.

Różnice pomiędzy uczniami powinny być postrzegane jako potencjał, a nie problem, i wykorzystywane do podnoszenia jakości procesu kształcenia i funkcjonowania szkoły jako miejsca dla uczniów i nauczycieli.

Ustalenie indywidualnej strategii jest kluczowe w terapii, pozwala bowiem na korygowanie konkretnych nieprawidłowości, które występują u danego dziecka. Niesie to za sobą wyższe prawdopodobieństwo osiągnięcia dobrych rezultatów w krótszym czasie, co z kolei wpływa motywująco na ucznia. Ponadto wzrasta jego poczucie własnej wartości, które często ulega zaniżeniu w wyniku trudności, jakie powstały. Wypracowaną strategię pracy z uczniem należy oprzeć na stopniowaniu trudności oraz systematyczności i ciągłości. Dziecko, które czuje i wie, że praca, którą podejmuje wspólnie z nauczycielem, jest owocna i nakierowana na niego, staje się zmotywowane i częściej odnosi sukces.
Indywidualne strategie dotyczące nauki czytania i pisania¹

By nauka pisania była efektywna, należy rozwijać następujące umiejętności:

• organizacja,
• wyobraźnia,
• pamięć,
• gramatyka/składnia,
• rozwijanie fabuły,
• wychwytywanie głównych punktów,
• szeregowanie.

 Podstawowe wytyczne:

• By przedstawić dane zagadnienie, używaj wykresów i schematów.
• Posiłkuj się gestami i mimiką, wykorzystuj metody aktywne – pomoże to lepiej dotrzeć do uczniów kinestetycznych.
• Teksty zaopatruj w ilustracje.
• Fragmenty, które są ważne w tekście, podkreślaj kolorowym flamastrem.
• Schematy i wykresy powinny mieć swoją nazwę.
• Wykorzystuj gry, by utrwalać poznane przez ucznia słownictwo.
• Ważne wyrazy możesz umieścić na kieszonkowych kartach – ułatwi to ich zapamiętanie i utrwalenie.
• Stosuj kolory, lecz ustal, jakiemu celowi służy dany kolor.
• Oddziałuj wielozmysłowo – łącz tekst czytany ze słuchanym.
• Do powtórek i zestawień wykorzystuj mapy myśli oraz wykresy radarowe.
• Informacje prezentuj w mniejszych porcjach – ułatwi to zapamiętanie, a zarazem stworzy okazję do sprawdzenia wiedzy.

Tab. 1. Metody, techniki i strategie wspierające ucznia z dysleksją2

Metoda, technika, strategia	Opis
Mapy myśli	Mapy myśli są wyrazem myślenia wielokierunkowego, czyli naturalną funkcją naszego umysłu.  To technika graficzna wyzwalająca potencjał intelektu. Mapy myśli to pozytywna alternatywa wobec tradycyjnych notatek, które są zbyt długie, zbyt trudne do zapamiętania, zbyt czasochłonne i nie pobudzają mózgu do twórczej pracy. Chcąc korzystać z map, pamiętaj, że: Temat mapy symbolizuje centralny rysunek. Główne zagadnienia w postaci gałęzi wybiegają promieniście z centralnego rysunku. Gałęzie zawierają kluczowy rysunek lub słowo (wypisane dużymi literami nad odpowiednią linią). Zagadnienia poboczne lub mniej ważne reprezentowane są jako gałęzie podporządkowane gałęziom wyższego rzędu.  Gałęzie tworzą sieć węzłów. Ważne! Przed przystąpieniem do tworzenia mapy, trzeba wyznaczyć sobie cel podejmowanych działań, a następnie, zgodnie z koncepcją T. Buzana, odpowiedzieć na następujące pytania: Jaka wiedza potrzebna jest do osiągnięcia tego celu? Gdyby mapa była książką, jakie byłyby tytuły jej rozdziałów? Jakie są twoje konkretne zamierzenia? Jakich jest siedem najważniejszych kategorii w tym zakresie tematycznym? Jakie są twoje odpowiedzi na podstawowe pytania (w odniesieniu do tematu): Dlaczego? Co? Gdzie? Kiedy? Jak? Który? Kto? Czy istnieje szersza kategoria, do której wszystkie (lub niektóre) powyższe należą, i czy nie lepiej byłoby jej użyć? Instrukcja działania: Przygotuj gładki notatnik dużego formatu i kolorowe pisaki. Ułóż poziomo arkusz papieru. Narysuj w centrum symbol celu, symbol słowa-klucz. Stosuj kolory w celu akcentowania, nadawania struktury, faktury, wyrażenia kreatywności – barwy stymulują wzrok i wzmacniają obraz w umyśle. Rysuj grube linie, które rozchodzą się promieniście od centralnego rysunku, przypominające gałęzie trwale połączone z głównym obrazem. Stosuj linie faliste, zakrzywione – jest to „atrakcją” dla mózgu. Na każdej gałęzi zapisuj jedno słowo-klucz związane z danym tematem jako myśli przewodniej, która odnosi się do następujących kategorii: sytuacje, uczucia, fakty, wybory. Dodaj kilka pustych gałęzi i intuicyjnie je wypełniaj. Umieszczaj na gałęziach dowolne słowa w zależności od tego, co ci przyjdzie do głowy. Można dołączyć pytania: Co? Kto? Gdzie? Dlaczego? Jak? Unikaj: Tworzenia map myśli, które w rzeczywistości nimi nie są. Używania fraz zamiast słów. Obaw przed ostatecznym efektem estetycznym. Negatywnych reakcji emocjonalnych związanych z procesem twórczym. Co zyskuje uczeń z dysleksją dzięki pracy z mapą myśli? 1. W zaburzeniach wzrokowych mapa myśli: oddziałuje na zmysł wzroku bardzo pozytywnie przez stymulację różnymi kolorami; odwołuje się nie tylko do pisma, ale i do obrazu, który dla dyslektyków jest bardziej konkretny niż pismo, przez co pozwala na lepsze zapamiętanie; jest tworzona na lepszej kartce, przez co daje lepszy obraz całości; jest lepiej zorganizowana niż tekst, więc nie męczy wzroku; ćwiczy ruchy fiksacyjne gałki ocznej poprzez swój koncentracyjny układ; wpływa na nawyk odpowiedniego zagospodarowania przestrzennego strony. 2. W zaburzeniach słuchowych mapa myśli: daje możliwość do ćwiczenia analizy głoskowej na poszczególnych wyrazach (w mapach nie używa się całych zdań); jest „szkieletem”, który pobudza umysł do tego, aby wypełniać to, co zostało zaburzone w procesie komunikacji; prowokuje do tego, aby wychwytywać z usłyszanej wypowiedzi słowa kluczowe, więc stymuluje słuch. 3. W zaburzeniach grafomotorycznych mapa myśli: wymaga staranności i płynności, więc ćwiczy ruchy ręki; można ją sporządzać wolniej niż tradycyjne notatki, więc daje więcej czasu uczniowi na skuteczne zanotowanie; ćwiczy zarówno pisanie, jak i rysowanie, co rozwija sprawność manualną; ćwiczy rysowanie regularnych i połączonych ze sobą linii, dzięki czemu wyrabia nawyk odpowiedniego łączenia liter i pomaga w ćwiczeniach na trzymanie się w liniaturze
Nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne	Wprowadzając do swojej pracy nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne, warto zadać sobie następujące pytania: Jakie potrzeby edukacyjne uczniów zauważasz w swojej grupie terapeutycznej, klasie? Które z tych potrzeb są dominujące wśród uczniów? Czy posiadasz strategię pracy z uczniem z dysleksją rozwojową, w której uwzględniasz pracę z komputerem, telefonem? Czy zauważasz pozytywne efekty wynikające z pracy z użyciem TIK? Czy posiadasz zasoby do tego, by pracować z wykorzystaniem nowoczesnych technologii? Czy posiadasz bazę programów, narzędzi, aplikacji? Czy wiesz, w jaki sposób zadbać o bezpieczeństwo uczniów? Propozycje aplikacji  Dyktanda online (https://www.dyktanda.net) Platforma ta skonstruowana jest w taki sposób, że pozwala na wybór określonej reguły ortograficznej oraz poziomu trudności dyktanda (poprzez zaznaczenie konkretnej klasy). Mind Vector (https://www.mindvectorweb.com) Ta aplikacja pomaga tworzyć graficzne notatki i mapy myśli. Graficzne notatki sprawiają, że nauka staje się przyjemna i bardziej efektywna. Aby stworzyć mapę myśli, uczeń musi przeanalizować i przemyśleć określone informacje, wyrazić je własnymi słowami, dodać obraz, który odnosi się do konkretnych treści. Aplikacja ta umożliwia również tworzenie, udostępnianie i edytowanie map myśli. Można w niej dodać do tworzonych map ikonki, obrazy lub zdjęcia, a także zmieniać kolory i kształty poszczególnych elementów. Gotowe mapy aplikacja pozwala zapisać w formatach CSF, PDF bądź PNG,  a następnie wysłać pocztą lub udostępnić w tzw. chmurze. Ortografia dla dzieci (http://bit.ly/2EZzodz)  To aplikacja stworzona dla uczniów w każdym wieku. Jej zadaniem jest pomóc w przyswojeniu zasad ortografii. Przyjazny i kolorowy interfejs sprawia, że dzieci bez trudu się po niej poruszają. W pełnej wersji oferuje ona dostęp do ok. 640 ćwiczeń ze słówkami, natomiast w wersji demo – do 5 ćwiczeń z puli 10 wyrazów dla każdej kategorii oraz do trzech dyktand. Dzięki zakładce „Zasady ortograficzne” uczniowie mogą połączyć teorię z praktyką, natomiast korzystając z zakładki „Sprawdzian”, mogą zweryfikować wiedzę nabytą podczas ćwiczeń. Wyrazy są zapisane szkolną czcionką, aby uczeń szybciej przyswoił zasady ortografii oraz sposób zapisu. Aplikacja nie wyświetla błędnie napisanych wyrazów, dzięki czemu dzieci nie nabierają złych nawyków, pisząc z pamięci.  Sketchnotki (http://bit.ly/368LnBo) To rysunkowe notatki – łączą bowiem słowa, rysunki, kształty, kolory i oddziałują na uczniów wielozmysłowo. Dla uczniów z dysleksją, dysgrafią i dysortografią poprawne wypełnianie kart pracy może okazać się trudne. Aby ułatwić im to zadanie, warto skorzystać z tej aplikacji. My House (https://apple.co/37iXhZv)  To aplikacja, która pozwala dziecku zaprojektować swój dom – pomaga rozwijać wyobraźnię, percepcję wzrokową i koordynację ruchową. Gra składa się z plansz, które przedstawiają pomieszczenia znajdujące się w domu, oraz ilustracji sprzętów, stanowiących wyposażenie mieszkania
Odpowiednie strategie uczenia się	1. Metapoznanie, czyli myślenie o myśleniu, pełni ważną funkcję w przebiegu nauki. Dzięki temu uczniowie z dysleksją lepiej rozumieją pojęcia, idee i sytuacje, przez co czytany tekst nabiera więcej znaczeń. W modelu tym wyróżnia się cztery główne zmienne, istotne w procesie uczenia się: tekst – materiał do nauczenia, zadanie – cel czytani...