Zabawy słowem i czytelnicze emocje
Scenariusz lekcji w gimnazjum

Przebieg lekcji

Lekcję zaczynamy od burzy mózgów. Nauczyciel prosi uczniów o skojarzenia związane z zabawą klockami i zapisuje propozycje na tablicy. Skojarzenia (np. układanie, budowle itp.) mają doprowadzić do wniosku, że tak samo jak klockami, możemy bawić się elementami języka, dokładać je do różnych wyrazów, odłączać. Język to zbiór elementów, które połączone ze sobą tworzą różne konstrukcje. Dzięki rozmaitym elementom możemy tworzyć i modyfikować wyrazy. W ten sposób przejdziemy do tematu lekcji i sformułowania definicji słowotwórstwa:

Za pomocą klocków w sposób obrazowy możemy także pokazać zasady budowania wyrazów, nazywając kolejno klocki wyrazem podstawowym i formantem.
    
         Np.: dom + ek
         za + budowa itp.
    
Warto w tym momencie określić funkcję formantów i podać ich typy:

• przyrostki,
• przedrostki.

Następnie nauczyciel rozdaje uczniom karteczki z poleceniami (załącznik nr 1), które młodzież może wykonywać w parach. Efekty pracy zapisują kolejno ochotnicy w tabelce przygotowanej wcześniej na tablicy. Ważne jest w tym momencie, by nauczyciel tłumaczył zjawisko oboczności tematów.

Następnie nauczyciel rozdaje uczniom przygotowane karty z zapisanymi fragmentami rozdziału pt. Burza powieści Przekłuwacze autorstwa Mariusza Kaszyńskiego (załącznik nr 2).

Uczniowie wykonują ćwiczenie nr 1 i wpisują do tabeli odnalezione wyrazy. Wskazują także wyrazy podstawowe. 

Podczas wykonywania ćwiczenia nr 2 uczniowie zastanawiają się nad znaczeniami form: wyprawa i wyprawka. Budują definicje obu wyrazów. Razem z nauczycielem formułują wniosek dotyczący znaczenia wyrazów zdrobniałych. Na przykład: Czasami wyraz zdrobniały może mieć zupełnie inne znaczenie niż wyraz podstawowy. 
    
Ćwiczenie nr 3 wprowadza nową kategorię słowotwórczą: złożenia. 
Po podaniu przez uczniów odpowiedniego słowa (czasomierz) nauczyciel tłumaczy, jak powstało to słowo. 

czas-o-mierz

Wyrazy podstawowe: czas, mierzyć.
Pojawia się kolejna kategoria formantów: wrostek.
Uczniowie zapisują ten przykład w ostatniej rubryce tabelki.

Warto się zastanowić, jaką funkcję pełni użycie tego określenia w tekście? Przykładowa odpowiedź: Jest synonimem słowa 
zegarek. Użyte, by uniknąć powtórzenia. 

Ćwiczenie nr 4 koncentruje się na neologizmach, dlatego gdy uczniowie wskażą poprawne wyrazy (przepowiadacz, przekłuwacz), ważna jest ich analiza słowotwórcza oraz semantyczna.

Wyróżniamy:

• neologizmy słowotwórcze – nowe wyrazy utworzone od wyrazów już istniejących za pomocą odpowiednich formantów, 
• neologizmy znaczeniowe – wyrazy powstałe przez nadanie nowego znaczenia wyrazom już istniejącym, np.: myszka, komórka, zamek, korek.

Pisarze także tworzą neologizmy na potrzeby książek i często ich znaczenia możemy jedynie się domyślać, a dokładnie poznać je po przeczytaniu utworu.

Pod kierunkiem nauczyciela młodzież próbuje wyjaśnić, kim jest przepowiadacz, szuka synonimów, korzystając ze słownika.

W tym momencie nauczyciel może zaproponować jeden z dwóch wariantów ćwiczeniowych.

Wariant A

Ćwiczenie redakcyjno-plastyczne

• Na tablicy pojawią się czasowniki i różne przedrostki w formie rozsypanki. Uczniowie w czteroosobowych grupach mają za zadanie połączyć przedrostki z czasownikami (niektóre czasowniki mogą się łączyć z kilkoma przedrostkami):

roz-, pod-, prze-, za-, wy-, po-, 
błyskać, biegać, targać, bić, grzmieć, czekać, padać, wiać, wrócić, łomotać, wyć.

• Następnie od utworzonych dowolnych trzech czasowników za pomocą formantów charakterystycznych dla nazw miejsc lub nazw wykonawców czynności, lub nazw narzędzi młodzież ma utworzyć neologizmy. Na dużych kartkach papieru (np. A3) członkowie grupy wypisują swoje propozycje, tworzą analizę słowotwórczą i definicję swoich neologizmów. Dodatkowo mogą je też przedstawić w sposób obrazowy,

np.: rozbłyskacz, rozpadalnia, przeczekacz itp.
Kreatywność uczniów bywa zaskakująca przy tym ćwiczeniu.

Wariant B

Scenka dramowa

Będzie się ona wiązała z wcześniej wymienionym wyrazem przepowiadacz.
Klasa zostaje podzielona na grupy czteroosobowe. W każdym zespole jedna z osób będzie pełniła rolę przepowiadacza, a pozostałe – ciekawskich rozmówców. Zadanie polega na ułożeniu scenek dialogowych, w których przychodzący pytają przepowiadacza o prognozę pogody lub ich przyszłość. Kombinacja może być dowolna w zależności od ilości grup i powtarzalności tematu.
        
Można podzielić grupy w ten sposób, by niektóre miały za zadanie zawrzeć jak największą liczbę zdrobnień, inne z kolei zgrubień.
Sugerowane rozpoczęcie scenki: – Witaj przepowiadaczku! / Witaj przepowiadaczysko! 
Podczas pracy w grupach nauczyciel pełni rolę mentora, podpowiada, jak poprowadzić dialog, o co zapytać, czego unikać.
Efekty pracy każda grupa prezentuje na forum. Gwarantowana dobra zabawa!

EWALUACJA:

Nauczyciel po prezentacji prac każdej z grup zadaje następujące pytania:

• Do czego może doprowadzić używanie zbyt dużej liczby zdrobnień/zgrubień?
• Jakie elementy wyróżniamy w budowie wyrazu?
• Czym są neologizmy i czemu mogą służyć? Czy wolno nam ich bezkarnie używać na co dzień?

Nauczyciel może uczniom wyznaczyć zadanie domowe. Opcjonalnie są dwa warianty:

Wariant A

Napisz, co działo się z Markim podczas burzy, wykorzystując jak największą ilość utworzonych z rozsypanki czasowników z ćwiczenia w wariancie A. Zwróć uwagę na zjawiska atmosferyczne podczas burzy i odczucia towarzyszące bohaterowi. Twoja wypowiedź powinna się składać z minimum dziesięciu zdań.

Wariant B

Z podanego fragmentu powieści Przekłuwacze wypisz czasowniki utworzone za pomocą przedrostków oraz złożenia. Czasowniki podaj w formie bezokoliczników.