Praktyczna klasyfikacja przenośni

Zazwyczaj uczeń rozumie, że gdy spotyka w wierszu wyrazy niewystępujące obok siebie w języku codziennym, np. konfigurację: „przerzedzone włosy domu”, to na pewno ma do czynienia z metaforą, czyli ze środkiem artystycznym, którego znaczenia nie bierze się dosłownie. Jest więc przenośnia czymś, nad czym trzeba się natrudzić intelektualnie, a co nauczyciel nazywa interpretacją. Domy nie mają włosów, tym bardziej „przerzedzonych”. „Przerzedzone włosy domu” to niedorzeczne zestawienie… A zatem jaką treść skrywa? I tu zaczyna się przygoda wyobraźni, tropienie sensów zasłoniętych przez zagadkowe słowa – padają hipotezy, że „przerzedzone włosy domu” mogą być: zdziesiątkowaną przez czynniki atmosferyczne dachówką, uszkodzonym poszyciem dachowym innego typu, dachem z niewielką liczbą anten albo nawet budynkiem ze zniszczoną częścią szczytową wskutek bombardowania…

Po upewnieniu się, że uczeń opanował sedno metafory, polonista wprowadza go w tajniki uosobienia i ożywienia. Niestety – rzadko kiedy zasygnalizuje, że są to odmiany przenośni, wskutek czego personifikacja i animizacja przyszłemu licealiście nie będą się kojarzyć z metaforyzacją.

Nieprzydatna w szkole i nielogiczna klasyfikacja przenośni

Autorzy podręczników szkolnych podają wiele informacji mechanicznie za autorytatywnymi źródłami i w całkowitym do nich zaufaniu. Z takim przypadkiem bezrefleksyjnego przekopiowywania danych mamy do czynienia w odniesieniu do metafory.

Aparaturę pojęciową badacza literatury kodyfikuje zasłużony Słownik terminów literackich, funkcjonujący w polskiej humanistyce od lat 70. ubiegłego wieku. Tę fundamentalną pozycję opracował kwartet warszawskich akademików: Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa i Aleksandra Okopień-Sławińska. Trudno wyobrazić sobie polonistykę bez wspomnianego leksykonu. Uznając niekwestionowane dokonania autorów na polu teorii literatury i autorytet przywołanej publikacji, ze względu na wymóg precyzji naukowej nie można zgodzić się na rozstrzygnięcia, jakie proponują w stosunku do animizacji. 

Zredagowany przez Aleksandrę Okopień-Sławińską artykuł słownikowy na temat przywołanej wyżej figury stylistycznej w końcowym fragmencie ześlizguje się w obszar, w którym przestaje obowiązywać logika: „Jej [animizacji; MS] najczęściej spotykanymi odmianami są personifikacja i antropomorfizacja”3. Co szwankuje w takim postawieniu sprawy? Otóż, po pierwsze, autorka niesłusznie podporządkowuje personifikację i antropomorfizację animizacji; niesłusznie – gdyż personifikacja, antropomorfizacja i animizacja są to równorzędne odmiany metafory. Po drugie – i istotniejsze – badaczka nie przewidziała zdroworozsądkowych konsekwencji zaproponowanej przez siebie relacji podległości uosobienia ożywieniu. Wszak personifikowanie zwierząt i roślin – jako istot obdarzonych biologicznym życiem – nie może być figurą polegającą na ożywieniu, nie jest więc animizacją. Nie ma potrzeby ani możliwości animizowania zwierzęcia i rośliny, gdyż są to byty żywe, żyjące. Animizujemy (ożywiamy) przedmioty, zjawiska i pojęcia abstrakcyjne – autorka wyraźnie zaznacza ten fakt w początkowej partii swojego normatywnego tekstu. Z wyłożonych tu logicznych powodów należy odrzucić promowane przez słownik definiowanie uosobienia jako odmiany ożywienia. Należy także zaniechać martwego, czysto teoretycznego, skazującego na relatywizm rozróżnienia na personifikację (uosobienie skonwencjonalizowane literacko) i antropomorfizację (uosobienie mniej skonwencjonalizowane literacko od personifikacji i niecałkowite)4 – bo gdzież przebiega wyraźna granica między nimi? – i zredefiniować te terminy w taki sposób, by stały się przejrzystymi, realnie używanymi narzędziami pojęciowymi w procesie analizy utworu.