Baśń w zadaniach – przygotowania do egzaminu ósmoklasisty w 3 krokach

Krok 1: czytamy Kopciuszka w domu!

„Na rynku wydawniczym można odnaleźć publikacje, w których twórcy bardzo często odwołują się do wzorca zakorzenionego w wyobraźni, niejednokrotnie pozbawiając swój tekst cech identyfikujących go z wersjami Grimmów czy Perraulta i kontaminując rozmaite warianty baśni” – pisze w tekście Transformacje wzorców baśniowych w literaturze dziecięcej Kamila Kowalczyk1. Autorka skupia się m.in. na problemie „wygładzania baśniowej wersji”. Na podobne zjawisko uwagę zwracają też inni badacze – Roksana Pilawska nazywa je „wysubtelnianiem i higienizacją”2. Na przestrzeni lat nie tylko zanika pierwotny sens poszczególnych tekstów, pretendujących do miana nowych ich wersji. Motywy baśniowe są niezwykle często wykorzystywane w innych tekstach kultury; nawiązania te w pełni da się zidentyfikować i zrozumieć przy dość dobrej znajomości tekstów źródłowych3. Prowadzi to niestety do pewnego rodzaju rozmycia znaczeń. Uczniowie – wymieniając znane im baśnie – z tą samą pewnością siebie podają takie tytuły, jak Brzydkie kaczątko i Shrek, nie widząc w tym drugim dziele jedynie popularnej animacji eksploatującej motywy baśniowe.
Biorąc pod uwagę powyższe, warto zaprosić uczniów do przygody z lubianym przez nich gatunkiem literackim. Niech każdy z nich – w ramach zadania domowego – zapozna się z baśnią Kopciuszek. Nie sugerujmy źródeł. Być może ktoś sięgnie do własnego księgozbioru, do biblioteczki rodzeństwa, do notatek z klas wcześniejszych (podstawa programowa wymienia Kopciuszka Perraulta jako jedną z baśni, z którymi należy się zapoznać). Niejedna osoba skorzysta z internetu lub sięgnie pamięcią do animacji Disneya. A może ktoś wysłucha – jak we wczesnym dzieciństwie – opowieści snutej przez rodziców czy dziadków, pozwalającej na stworzenie „swoistej, intymnej wspólnoty między opowiadającym i słuchaczem”4. Okaże się, że wiele osób będzie chciało opowiedzieć na lekcji tę baśń w inny sposób. Być może będzie to dobra okazja do wspólnych poszukiwań odpowiedzi na tak ważne w nauczaniu pytanie kluczowe: „Dlaczego istnieje wiele wersji tej samej historii?”. Po rozmowie o tradycji oralnej i licznych adaptacjach trzeba będzie się jednak zapoznać z jedną wersją, aby poćwiczyć przed egzaminem ósmoklasisty. Tę część lekcji można zacząć słowami zaczerpniętymi z samej baśni: „Różni różnie opowiadają bajkę, ale my opowiemy ją tak, jak nam kiedyś opowiadała poczciwa i nigdy nie zapomniana nianiusia”5.

Krok 2: pracujemy z tekstem!

W ramach ćwiczeń przygotowujących do pracy z arkuszem egzaminacyjnym uczniowie zmierzą się z fragmentem artykułu Anny Tychmanowicz Dawno, dawno temu… O roli baśni w wychowaniu i edukacji, a następnie odpowiedzą na pytania dotyczące Kopciuszka, również posługując się wiedzą zdobytą w czasie lektury artykułu Tychmanowicz. Kopciuszek oczywiście czytany będzie w całości – tu zamieszczam jedynie fragmenty związane z zaproponowanymi przeze mnie zadaniami.
Winna jestem też wyjaśnienie, że – z uwagi na grupę docelową: młodzież – fragmenty zamieszczonych tu dzieł to tylko teksty główne (w artykule liczne odwołania do literatury przedmiotu uniemożliwiłyby lekturę; w przypadku baśni chodzi o względy edytorskie związane z niniejszym opracowaniem – dzieci oczywiście będą pracować z wersją z przypisami stanowiącymi wyjaśnienie archaizmów).

Tekst nr 1
Anna Tychmanowicz, Dawno, dawno temu… O roli baśni w wychowaniu i edukacji (fragmenty)6

[…]
Prostota, jednowymiarowość i wyrazistość świata przedstawionego w baśniach oraz obecność elementów magicznych, personifikacja i antropomorfizacja zjawisk sprawiają, że baśniowy przekaz jest dla dziecka czytelny, atrakcyjny i bliski jego sposobowi rozumienia świata. Percepcję baśni oraz identyfikację z bohaterem ułatwia dzieciom charakterystyka baśniowych postaci – są one wyraziste, ale zwykle nie mają precyzyjnie określonego wieku; ich imiona są bardzo zwyczajne (np. Jaś i Małgosia), a jeszcze częściej zastępuje je przydomek wywodzący się z cech zewnętrznych (np. Tomcio Paluszek, Czerwony Kapturek) albo wykonywanego zawodu (np. młynarczyk, królewicz, krawczyk). Ponadto bohaterowie baśniowi często zajmują pozycję najsłabszego dziecka: najmłodszego, prześladowanego, lekceważonego, „głuptaska” (np. bohaterowie takich baśni, jak Kopciuszek, Tomcio Paluszek czy Trzy piórka), co również jest bliskie dziecięcemu pojmowaniu świata i swojego miejsca w świecie.
Zewnętrzna warstwa baśni jest zatem opowieścią o przeżyciach bohaterów, natomiast warstwa głębsza dotyka przeżywanych przez dzieci lęków oraz problemów i zadań rozwojowych. Doświadczane lęki, odzwierciedlone w sposób symboliczny w opowieściach baśniowych, mogą dotyczyć sytuacji osamotnienia, porzucenia czy straty (np. Jaś i Małgosia, Królewna Śnieżka, Tomcio Paluszek). W baśniach ukazane są uniwersalne wyzwania ludzkiego życia, związane z poszukiwaniem sensu, przeżywaniem trudności i nieszczęść, doświadczaniem dobra i zła, dojrzewaniem i śmiercią. Baśnie ukazują ponadto, że dzięki aktywnej postawie można rozwiązać każdy problem i poradzić sobie nawet z największym nieszczęściem. W ten sposób wspomagają dzieci w przezwyciężaniu trudności i rozwiązywaniu problemów, zarówno tych doświadczanych codziennie, jak i egzystencjalnych. Utożsamianie z bohaterem baśni oraz pokonywanie wspólnie z nim trudności i przeszkód ułatwia modelowanie określonych zachowań.

Zadanie 1 (0–1)
Zaznacz P przy zdaniu prawdziwym, F przy zdaniu fałszywym.

Zdaniem Anny Tychmanowicz…
…bohaterami baśni są przeważnie osoby bardzo młode.	P	F
…prostota baśni sprawia, że są one mniej atrakcyjne od tekstów reprezentujących inne gatunki literackie.	P	F
…baśnie pomagają czytelnikowi radzić sobie z problemami istniejącymi w świecie rzeczywistym.	P	F

 

Podstawa programowa Klasy VII i VIII I Kształcenie literackie i kulturowe 2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: 1) wyszukuje w tekście potrzebne informacje oraz cytuje odpowiednie fragmenty tekstu publicystycznego, popularnonaukowego lub naukowego

Odpowiedzi i ocenianie: F, F, P (przyznajemy punkt za komplet poprawnie udzielonych odpowiedzi).

Zadanie 2 (0–2)
Uzupełnij zdania. Nie cytuj.

Anna Tychmanowicz w artykule Dawno, dawno temu… opisuje dwie warstwy baśni. Pierwsza z nich jest …………………………………………………………………., a druga oznacza ……………………………………………………………. . Zdaniem autorki warstwa głębsza jest pomocna czytelnikowi, ponieważ …………………………………………
………………………………………………………………………………………………….
 

Podstawa programowa Klasy IV–VI I Kształcenie literackie i kulturowe 2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: 3) określa temat i główną myśl tekstu

Przykładowa odpowiedź: Anna Tychmanowicz w artykule Dawno, dawno temu… opisuje dwie warstwy baśni. Pierwsza z nich jest opisem życia i przygód postaci, druga zaś oznacza prawdziwe problemy egzystencjalne. Zdaniem autorki warstwa głębsza jest pomocna czytelnikowi, ponieważ pomaga mu radzić sobie z problemami otaczającego go świata.

Ocenianie: zwracamy uwagę na to, aby odpowiedzi uczniów nie zawierały cytatów z artykułu. Przyznajemy 1 punkt za 2 poprawne odpowiedzi, 2 punkty – za komplet poprawnych odpowiedzi.

Zadanie 3 (0–1)
Wyjaśnij, dlaczego autorka tekstu o baśniach, opisując ich bohaterów, ujmuje słowo „głuptasek” w cudzysłów.
………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………. ………………………… 
 

Podstawa programowa Klasy IV–VI I Kształcenie literackie i kulturowe 2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: 2) wyszukuje w tekście informacje wyrażone wprost i pośrednio

Ocenianie: uczeń może zwrócić uwagę na przykład na to, że autorka tekstu, posługując się cudzysłowem, dystansuje się od opinii, którą na temat bohatera głównego mają inni bohaterowie baśni. Może też  wyrażać w ten sposób sympatię dla bohatera, który nie mieści się w schematach zachowań charakterystycznych dla świata przedstawionego baśni.

Zadanie 4 (0–2)
Na podstawie tekstu Dawno, dawno temu… wskaż 3 cechy baśni, które sprawiają, że są to teksty przystępne w odbiorze dla młodego czytelnika.

1.
2.
3.

 

Podstawa programowa Klasy VII i VIII I Kształcenie literackie i kulturowe 2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: 1) wyszukuje w tekście potrzebne informacje oraz cytuje odpowiednie fragmenty tekstu publicystycznego, popularnonaukowego lub naukowego

Przykładowe odpowiedzi: prostota tekstu, obecność elementów magicznych, ukazywanie słabych bohaterów, którzy muszą stawić czoła wielkim problemom.

Ocenianie: przyznajemy 1 punkt za 2 poprawne pod względem merytorycznym odpowiedzi lub 2 punkty za 3 poprawne odpowiedzi.

Tekst nr 2
Jacob i Wilhelm Grimm, Kopciuszek (fragmenty)7

[…]
Za górami, za lasami, a w każdym razie hen, na dalekim wschodzie, mieszkała na wsi zamożna wdowa, mająca dwie córki i pasierbicę Rózię. Córki nie były ładne, ale chciały się wszystkim podobać, więc zaniedbując gospodarstwo i pracę domową, cały czas spędzały tylko na strojeniu się przed lustrem i na różnych zabawach. Że zaś pannom tym nieustannie potrzebna była służąca do grzania rurek, do prania i prasowania drobiazgów, do czyszczenia bucików i sukien, przeto cały ciężar tej roboty zwalił się na Rózię, przyrodnią siostrę panien.
Matka ich, pomimo całej zamożności, nie mogła podołać wydatkom na wszystkie potrzeby córek, a że wywoływało to zły humor, przeto pastwiła się nad swoją nieszczęsną pasierbicą Rózią, która dość często otrzymywała od niej potężnego szturchańca. Rózia była bardzo ładną, smukłą i zgrabną dziewczyną, ale używana do ciężkiej pracy, często musiała przebywać w kuchni, pilnować garnków, grzebać się w węglach i w ogóle spełniać roboty najpośledniejsze. Zdarzało się więc, że często była zamorusana i tak obdarta jak żebraczka. Od kopcia, jaki czernił jej buzię przez ciągłe przebywanie w kuchni, siostry przezwały ją Kopciuszkiem i nazwa ta tak się z nią zrosła, że nikt inaczej nie wołał na nią, jak: Kopciuszku daj, Kopciuszku zrób, Kopciuszku leć, Kopciuszku przynieś!
Rózia sama zapomniała swego imienia, ale jednak nie godziła się ze swoim losem. Czuła ona, że jej się dzieje krzywda i nieraz myślała sobie o poprawieniu losu. Że jednak miała serce złote, z pokorą przeto znosiła doznawane przykrości, dogadzając nie tylko macosze i siostrom, ale pamiętając zarazem o domowych zwierzątkach, a nawet o głodnych ptaszkach za oknami domu. Żebraka nigdy nie pominęła, ażeby się z nim kawałkiem suchego chleba nie podzielić, a chorym sąsiadom zawsze umiała tak się przysłużyć, że wszyscy wychwalali jej dobroć. A że ludzie dobrzy zawsze otrzymują nagrodę na tym świecie, przeto nieuznawana przez siostry i macochę Rózia zdobyła sobie potężną opiekunkę w postaci jednej z czarodziejek, która tylko czekała sposobności, ażeby wywrzeć potęgę swego gniewu na winnych a niegodziwych. Sposobność ta zdarzyła się właśnie wtedy, gdy monarcha owego państwa, w którym się to działo, postanowił ożenić swojego syna.
[…]
Po wyjściu macochy Rózia zaczęła wybierać mak, ale robota była tak ciężka, że i za rok by jej nie skończyła. Usiadła więc pod oknem i płacze. Na to gołębie, karmione codziennie przez nią, zastukały w okno i mówią:
– Puść, nas, puść, Kopciuszku, to ci pomożemy.
[…]
Dąb się otworzył i oczom olśnionej Rózi ukazały się piękne, wymarzone szaty, tak cudne, że chyba cudniejszych nie było na świecie. Pantofelki były jakby szklane, bo były z samych diamentów.
[…]
Zdziwiona i ze złości prawie od zmysłów odchodząca macocha i siostry przyrodnie musiały patrzeć bezsilnie, jak zabiedzony Kopciuszek, to nieszczęsne, wzgardzone przez nich dziewczę, wsiadła do karety i jak ją powieziono na ślub z królewiczem. Ślub ten odbył się niebawem, a młodzi małżonkowie byli najszczęśliwszymi na kuli ziemskiej.

Zadanie 5 (0–1)
Wyjaśnij własnymi, współcześnie używanymi i zrozumiałymi, słowami, czemu Kopciuszek zawdzięcza swoje przezwisko.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
 …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………
 

Podstawa programowa Cele kształcenia – wymagania ogólne IV Samokształcenie 3. Rozwijanie umiejętności rzetelnego korzystania ze źródeł wiedzy, w tym stosowania cudzysłowu, przypisów i odsyłaczy oraz szacunku dla cudzej własności intelektualnej […] Klasy IV–VI I Kształcenie literackie i kulturowe 2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: 2) wyszukuje w tekście informacje wyrażone wprost i pośrednio

Przykładowa odpowiedź: bohaterka często miała twarz ubrudzoną sadzą, na którą w dawnych czasach mawiano kopeć, dlatego została nazwana Kopciuszkiem przez macochę i siostry.

Ocenianie: przyznajemy 1 punkt za odpowiedź poprawną pod względem merytorycznym.

Zadanie 6 (0–1)
Znajdź w baśni zdanie zawierające przynajmniej dwa archaizmy. Przepisz to zdanie, zastępując wyrazy przestarzałe formami współczesnymi. Uwaga! Ocenie podlega gramatyka i ortografia.
……………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………. …………………………….....

Podstawa programowa Cele kształcenia – wymagania ogólne IV Samokształcenie 3. Rozwijanie umiejętności rzetelnego korzystania ze źródeł wiedzy, w tym stosowania cudzysłowu, przypisów i odsyłaczy oraz szacunku dla cudzej własności intelektualnej […] Klasy VII i VIII II Kształcenie językowe 2. Zróżnicowanie języka. Uczeń: 1) dostrzega zróżnicowanie słownictwa, w tym rozpoznaje słownictwo ogólnonarodowe i słownictwo o ograniczonym zasięgu (np. terminy naukowe, archaizmy, kolokwializmy); rozpoznaje wyrazy rodzime i zapożyczone, zna typy skrótów i skrótowców – określa ich funkcje w tekście […] III Tworzenie wypowiedzi 2. Mówienie i pisanie. Uczeń: 2) wykonuje przekształcenia na tekście cudzym, w tym skraca, streszcza, rozbudowuje i parafrazuje

Przykładowa odpowiedź: Matka ich, pomimo całej zamożności, nie mogła podołać wydatkom na wszystkie potrzeby córek, a że wywoływało to zły humor, przeto znęcała się nad swoją nieszczęsną pasierbicą Rózią, która dość często była przez nią bita.

Ocenianie: przyznajemy 1 punkt za kompletną parafrazę, przy czym zdanie musi być gramatyczne i zapisane w sposób poprawny pod względem ortograficznym. Uwaga! Nie wszystkie słowa przestarzałe zostały przez redaktorów Wolnych Lektur opatrzone przypisami. Uczeń może zatem wykazać się inwencją twórczą.

Zadanie 7 (0–3)
Udowodnij, że baśń Kopciuszek zawiera dwie opisane przez Annę Tychmanowicz cechy charakterystyczne dla tego gatunku literackiego. Podaj jedną inną cechę baśni – taką, o której nie było mowy w artykule.
 

Cecha baśni jako gatunku literackiego
Wymieniona w artykule A. Tychmanowicz	Inna
1.
2.

 

Podstawa programowa Klasy IV–VI I Kształcenie literackie i kulturowe 1. Czytanie utworów literackich. Uczeń: 3) rozpoznaje czytany utwór jako baśń, legendę, bajkę, hymn, przypowieść, mit, opowiadanie, nowelę, dziennik, pamiętnik lub powieść oraz wskazuje jego cechy gatunkowe; rozpoznaje odmiany powieści i opowiadania, np. obyczajowe, przygodowe, detektywistyczne, fantastycznonaukowe, fantasy […] Klasy VII i VIII I Kształcenie literackie i kulturowe 2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: 1) wyszukuje w tekście potr...