„Słyszałem ten głos nieraz we śnie…” – archanioł Michał i muzyka

[…]
Krótki wasz postój tutaj,
Chyba o czasie jutrzennym jeżeli niebo jest czyste,
W melodii powtarzanej przez ptaka,
Albo w zapachu jabłek pod wieczór
Kiedy światło zaczaruje sady.
Mówią, że ktoś was wymyślił
Ale nie przekonuje mnie to.
Bo ludzie wymyślili także samych siebie.
Głos – ten jest chyba dowodem,
Bo przynależy do istot niewątpliwie jasnych,
Lekkich, skrzydlatych (dlaczegóż by nie),
Przepasanych błyskawicą.
Słyszałem ten głos nieraz we śnie
I, co dziwniejsze, rozumiałem mniej więcej
Nakaz albo wezwanie w nadziemskim języku:
zaraz dzień
jeszcze jeden
zrób co możesz.
Czesław Miłosz, O aniołach

Niektórzy twierdzą, że anioł to głos Boga. To dźwięk, słowo, a więc i muzyka. Konwencjonalnie przyjmuje się, że słowo pisane z pespektywy odbioru jest „ślepe”, a obraz – „milczący”. Muzyka jest, jak się zdaje, ponad tymi brakami. Dlatego rodzi się pytanie: czy możliwa jest „muzyczna ekfraza” [1], czyli „audialny opis” Michała Archanioła? A jeżeli tak, to czy można mówić w jej kontekście o trafnym przedstawieniu wskazanej postaci w sztuce muzycznej? Krótko mówiąc: czy muzyczne oblicze archanioła może być trafne i inspirujące, jak to, o którym można przeczytać w Piśmie Świętym? Aby odpowiedzieć na to pytanie, warto zastanowić się nad możliwościami „ekfrazy muzycznej”. 

Celem zajęć na temat „obecności” anioła w muzyce będzie wskazanie dominującej strategii opisywania i opowiadania za pomocą dźwięków o archaniele Michale. Czy wybrane muzyczne ślady obecności w świecie dźwięków tej postaci mają charakter: atrybucyjny, deskryptywny, interpretacyjny czy nawet dramatyzujący jego biblijne wyobrażenie (por. opera, balet)? Funkcje tych odwołań czy przywołań są generowane przez użycie w dziele muzycznym różnych rodzajów ekfraz [2]. W czasie zajęć z uczniami warto wskazać cztery jej odmiany: attributive ekphrasis, depictive ekphrasis, interpretative ekphrasis, dramatic ekprasis [3]. Na przykład ekfraza atrybutywna („zastępująca”) kładzie nacisk na sposób, w jaki dochodzi do atrybucji. Z punktu widzenia badacza chodzi o wskazanie w dziele muzycznym sposobu/sposobów obecności źródłowej postaci archanioła Michała. Ekfraza deskryptywna („opisowa”) jest najbardziej zależna od inspiracji pierwotnej, gdyż jej funkcja polega na dokładnym opisie za pomocą znaków muzycznych (werbalnych i dź...