Jak czytać i omawiać teksty staropolskie

Dla kogo?	Uczniowie klas VII i VIII
Czas trwania	2 godziny lekcyjne
Dodatkowe informacje	Lekcja do zrealizowania w pracowni z dostępem do internetu

Staropolska w szkole i na egzaminie

Lista lektur obowiązkowych w szkole podstawowej nie uwzględnia praktycznie nie tylko utworów współczesnych (do tych należy tylko krótkie opowiadanie Artysta Sławomira Mrożka), lecz także tekstów staropolskich. Renesans reprezentują jedynie wybrane utwory Jana Kochanowskiego. Prym wiodą dzieła romantyczne, ponieważ aż sześć tytułów to utwory Adama Mickiewicza.
Jak dotąd na egzaminie nie pojawiły się teksty staropolskie, choć język Fredry czy Mickiewicza wcale nie jest dla uczniów bardziej przystępny niż język poety z Czarnolasu. Dotychczas na egzaminie ósmoklasisty uczniowie pracowali z fragmentem Małego Księ-
cia (2019), Quo vadis (2020), Artysty, którego trzeba było zidentyfikować na podstawie reprezentatywnego fragmentu (2020), oraz Pana Tadeusza (2021). Dodatkowo Pan Tadeusz pojawił się aż dwukrotnie w arkuszach podczas egzaminów próbnych (2020 i 2021). 
W 2020 r. uczniowie otrzymali ponadto do identyfikacji fragment Zemsty. Identyfikacja, o której mowa, jest dla uczniów dość stresująca – wiem to od nich i od ich rodziców. Przypominajmy uczniom, że wykaz lektur znajduje się na początku arkusza egzaminacyjnego, a fragmenty dzieł są bardzo charakterystyczne. Ktoś, kto przeczytał lekturę, nie będzie miał na pewno problemu z dopasowaniem tytułu i autora. Notabene dzięki wspomnianemu wykazowi możliwe jest uniknięcie na rozprawce błędów w pisowni nazwisk, zwłaszcza obcojęzycznych (choć te są, niestety, tylko dwa…) – o tym też warto przypominać młodzieży.
Ósmoklasista, zgodnie z podstawą programową, musi znać wybrane pieśni i fraszki Jana Kochanowskiego, a także cztery treny – dokładnie już określone – tegoż poety (I, V, VII, VIII).

Warto zwrócić uwagę na dwie kwestie. 

• Po pierwsze: w minionym roku szkolnym (2020/2021) lista utworów, z uwagi na pandemię i związane z nią – mniej efektywne od tradycyjnego – nauczanie zdalne, została uszczuplona. Fraszki (obok dwóch trenów) ostały się na liście zmodyfikowanych wymagań egzaminacyjnych. 
• Po drugie: dobór fraszek leży po stronie nauczyciela czy też autorów podręcznika, nie można wymagać więc od ucznia takiej ich znajomości, która pozwoliłaby na rozpoznanie tytułu i autora dzieła. Ale – co ważne – zdefiniowane przez podstawę programową kształcenie literackie i kulturowe zakłada, że absolwent klasy VIII będzie rozróżniał gatunki epiki, liryki i dramatu, wymieniał oraz wskazywał ich cechy.

Literatury staropolskiej w szkole podstawowej jest mało, poza tym tytuły nie są przeważnie narzucone. Swoboda związana z dobieraniem tekstów z pewnością jest marzeniem każdego polonisty, jednak w obliczu dość trudnego egzaminu teksty, które trzeba wybrać samemu, mogą być narażone na traktowanie „po macoszemu”. 
Teksty staropolskie są trudne, ich lektura wymaga zarówno erudycji, wertowania słowników, jak i sięgania po rozmaite konteksty. Jednokrotne odczytanie przeważnie nie wystarczy, aby odkryć sens danego dzieła. Chciałabym, aby moi uczniowie wzięli udział w ciekawej podróży do renesansu i zapoznali się z kilkoma fraszkami Jana Kochanowskiego. Wierzę, że krótkie fraszki mogą przysporzyć mniej problemów niż niektóre „młodsze” teksty – np. długa, oświeceniowa Żona modna, której na lekcji nie da się przeczytać tak dokładnie, aby skoncentrować się na każdym słowie.

Lekcja tu zaproponowana uwzględnia samokształcenie, opiera się w dużym stopniu na poszukiwaniu informacji pod opieką nauczyciela. Uczniowie dowiedzą się między innymi, czym jest fraszka, poznają 
ciekawe przykłady fraszek, samodzielnie odkryją sens kilku z nich. Wreszcie porównają fraszkę Kochanowskiego z jednym z epigramatów Mikołaja Reja. 

Jak omawiać Fraszki Kochanowskiego?

Pytania, na które uczniowie będą odpowiadać, warto przygotować w pliku tekstowym czy dowolnej prezentacji. Zmodyfikowany dokument powinien trafić z powrotem do nauczyciela po lekcji. Każde zadanie jest omawiane na bieżąco – dopiero po jego zakończeniu, na sygnał od nauczyciela, można przejść do wykonywania kolejnego. Nawet jeśli uczeń będzie dokonywał zmian w dokumencie już po omówieniu zadań, to i tak należy to uznać za ważną czynność w procesie uczenia się. Uczniowie mogą pracować w parach, aby móc uczyć się od siebie.

Zadanie 1 (0–1)
Na podstawie dowolnego słownika języka polskiego online podaj dwa znaczenia słowa „fraszka”.

Odpowiedź: ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Przykładowe rozwiązanie: 1. jeden z gatunków literackich; 2. sprawa mało istotna.

Ocenianie: uczniowie otrzymują punkt tylko w przypadku podania dwóch znaczeń słowa fraszka.

Komentarz: uczniowie szukają w internecie informacji o tym, czym jest fraszka. Muszą podać dwa znaczenia tego słowa. Mogą korzystać tylko ze słowników1. Dzięki tej czynności mają szansę poznać (i polubić) inne portale niż te, w których szuka się gotowych rozwiązań zadań domowych.

Zadanie 2 (0–1)
Które z wymienionych przez Ciebie znaczeń słowa „fraszka” zostało wykorzystane w następującym zdaniu: „I dla mnie kiedyś taka suma była ogromna – mówił pan Olkuski, – a dziś, dzięki Bogu, jest fraszką!”2? Uzasadnij odpowiedź.

Odpowiedź: ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Przykładowe rozwiązanie: mowa o sprawie błahej. Osoba wypowiadająca słowa uważa, że suma, która kiedyś zdawała się bardzo duża, dziś dla niej niewiele znaczy.

Ocenianie: przyznajemy punkt za wskazanie znaczenia słowa i za sformułowanie argumentu.

Komentarz: argumentacja na egzaminie ósmoklasisty jest szczególnie ważna. Powinna być ćwiczona jak najczęściej, nie tylko na języku polskim.

Zadanie 3 (0–2)
Przeczytaj utwór O żywocie ludzkim. Następnie zaznacz P przy zdaniu prawdziwym, F przy zdaniu fałszywym.

Jan Kochanowski, O żywocie ludzkim

Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy,
Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy;
Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy,
Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy.
Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława,
Wszystko to minie jako polna trawa […]
 

Z utworu wynika, że…
…dużo ludzi pisze fraszki.	P	F
…życie ludzkie jest ulotne, więc należy jak najwięcej się bawić i korzystać z przyjemności.	P	F
…wszystko, oprócz sławy, przemija.	P	F

Rozwiązanie: F, F, F.

Ocenianie: przyznajemy 1 punkt za dwie poprawne odpowiedzi lub 2 punkty za trzy poprawne odpowiedzi.

Komentarz: przy okazji weryfikacji tego zadania można prosić o uzasadnienie wyboru. Można też zadać trudniejsze pytanie o to, w jaki sposób Kochanowski wykorzystał w utworze dwa znaczenia słowa fraszka.
 

Podstawa programowa (do zadań 1–3) Cele kształcenia – wymagania ogólne IV Samokształcenie 2. Rozwijanie umiejętności samodzielnego docierania do informacji, dokonywania ich selekcji, syntezy oraz wartościowania. 6. Rozwijanie umiejętności efektywnego posługiwania się technologią informacyjną w poszukiwaniu, porządkowaniu i wykorzystywaniu pozyskanych informacji. Klasy IV–VI I Kształcenie literackie i kulturowe 1. Czytanie utworów literackich. Uczeń: 17) przedstawia własne rozumienie utworu i je uzasadnia; IV Samokształcenie. Uczeń: 3. korzysta z informacji zawartych w różnych źródłach, gromadzi wiadomości, selekcjonuje informacje; 4. zna i stosuje zasady korzystania z zasobów bibliotecznych (np. w bibliotekach szkolnych oraz online); 5. korzysta ze słowników ogólnych języka polskiego, także specjalnych, oraz słownika terminów literackich; 9. rozwija umiejętności efektywnego posługiwania się technologią informacyjną oraz zasobami internetowymi i wykorzystuje te umiejętności do prezentowania własnych zainteresowań. Klasy VII i VIII IV Samokształcenie. Uczeń: 1. rzetelnie, z poszanowaniem praw autorskich, korzysta z informacji; 6. rozwija umiejętności samodzielnej prezentacji wyników swojej pracy.

Do drugiej części lekcji uczniowie przystępują z wiedzą o tym, co znaczy słowo fraszka. Umieją rozpoznać, kiedy w tekście mowa o sprawach błahych. Teraz powinni się nauczyć, jak rozpoznać fraszkę rozumianą jako utwór literacki. Korzystając z podanego im linku3, odwiedzają Wolne Lektury (informujemy młodzież, że tam znajdują się legalne źródła) i otwierają Fraszki Jana Kochanowskiego. Wybrane osoby odczytują przykładowe teksty (tu można pokazać uczniom skróty klawiaturowe do szybkiego przeszukiwania dokumentu). Celowo wybrałam kąśliwy, zabawny tekst Do Kachny, żałobny Epitafium dziecięciu, filozoficzny Na starość. Tekst Na grzebień ma pokazać, że nie da się zrozumieć jego sensu bez zapoznania się z przypisami redaktorskimi. Oczywiście wszystkie te utwory należy omówić.

Jan Kochanowski, Do Kachny

Pewnie cię moje zwierciadło zawstydzi,
Bo się w nim, Kachno,
każdy szpetny widzi.

*
Jan Kochanowski, Epitafium dziecięciu

Ojcze, nade mną płakać nie potrzeba,
Moja niewinność wniosła mię do nieba;
Bodaj tak wiele tobie przyczyniła,
Ile mnie sroga śmierć lat ukrzywdziła4.

*
Jan Kochanowski, Na starość

Biedna starości, wszyscy cię żądamy,
A kiedy przydziesz, to zaś narzekamy.

*
Jan Kochanowski, Na grzebień

Nowy to fortel a mało słychany:
Na śrebrną brodę grzebień ołowiany.

Uczniowie próbują wskazać cechy utworów. Zapewne pojawi się pomysł, że są to utwory krótkie, przeważnie mają pointę. Bywają nie tylko kąśliwe, lecz także liryczne czy refleksyjne5. Niektóre z tekstów są podniosłe, inne cechuje „brak wyszukania”6.

Zadanie 4 (0–1)
Przeczytaj utwory Na młodość oraz O miłości. Ze zdania znajdującego się pod nimi wykreśl nieprawdziwe informacje.

Jan Kochanowski, Na młodość

Jakoby też rok bez wiosny mieć chcieli,
Którzy chcą, żeby młodzi nie szaleli.

*
Jan Kochanowski, O miłości

Próżno uciec, próżno się przed miłością schronić,
Bo jako lotny nie ma pieszego dogonić?

Obie fraszki mają charakter refleksyjny/ironiczny. Poeta traktuje młodość i miłość jak wartości, które są nieodłącznym elementem życia/zjawiska, z którymi należy walczyć. 

Rozwiązanie: Obie fraszki mają charakter refleksyjny. Poeta traktuje młodość i miłość jak wartości, które są nieodłącznym elementem życia.

Ocenianie: przyznajemy punkt tylko za poprawną selekcję informacji.
 

Podstawa programowa Klasy IV–VI I Kształcenie literackie i kulturowe Czytanie utworów literackich. Uczeń: 20) wskazuje wartości w utworze oraz określa wartości ważne dla bohatera. Klasy VII i VIII I Kształcenie literackie i kulturowe Czytanie utworów literackich. Uczeń: 2) rozróżnia gatunki epiki, liryki, dramatu, w tym: pamiętnik, komedia, fraszka, sonet, pieśń, tren, ballada, epopeja, tragedia – i wymienia ich podstawowe cechy oraz wskazuje cechy gatunkowe czytanych utworów literackich; 7) określa w poznawanych tekstach problematykę egzystencjalną i poddaje ją refleksji.

Zadanie 5 (0–2)
Z platformy Pixabay wybierz zdjęcie, które mogłoby stanowić ilustrację do Na młodość i O miłości Jana Kochanowskiego. Wklej zdjęcie i uzasadnij odpowiedź.

Zdjęcie:

Uzasadnienie wyboru: …………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………

Rozwiązanie, ocenianie: 1 punkt przyznajemy za wybór grafiki, drugi za uzasadnienie wyboru. Oczywiście brak komentarza uniemożliwia przyznanie punktu za wklejenie zdjęcia. Uczeń musi dokonać analizy tekstów, znaleźć wspólne słowo klucz, pozwalające na wyszukanie odpowiedniego materiału ikonograficznego. Być może skoncentruje się na takich słowach, jak piękno, życie. Ważne jest uzasadnienie wyboru. Pamiętajmy, że w uzasadnieniu uczeń musi odwołać się i do zdjęcia, i do obu tekstów. Jeśli pominie choć jeden z tych trzech elementów, nie otrzyma punktów. 

Komentarz: jednym ze zjawisk, z którymi naprawdę walczy się niezwykle ciężko, jest przekonanie uczniów, że każdy obraz dostępny w internecie można tak po prostu wykorzystać. Warto pokazać dzieciom legalne źródła grafiki.
 

Podstawa programowa Klasy IV–VI I Kształcenie literackie i kulturowe Czytanie utworów literackich. Uczeń: 17) przedstawia własne rozumienie utworu i je uzasadnia.

Porównanie tekstów staropolskich

Na koniec chciałabym zaproponować jeszcze jedną cenną czynność, mianowicie porównanie dwóch tekstów staropolskich. Zestawmy znaną fraszkę Na dom w Czarnolesie z neostoickim oktostychem Mikołaja Reja, poświęconym przez pisarza samemu sobie w Źwierzyńcu7.
Uczniowie, przy pomocy nauczyciela, korzystają z katalogu NUKAT (katalog zbiorów polskich bibliotek naukowych)8, aby sprawdzić, gdzie można przeczytać ten tekst i czy istnieją współczesne wersje Źwierzyńca Mikołaja Reja. Niebawem siódmo- i ósmoklasiści będą uczniami szkół średnich, warto więc, by wiedzieli, na co zwracać uwagę przy wyszukiwaniu informacji. Jedyne pełne, niestaropolskie wydanie pochodzi z roku 1895. Adresowi bibliograficznemu towarzyszy jednak link do zdigitalizowanej wersji9.
Uczniowie, ćwicząc przy okazji odczytywanie liczb rzymskich, szukają utworu LXIV z księgi drugiej dzieła – skróty klawiaturowe tym razem nie pomogą, gdyż mamy tu do czynienia ze skanem k...