Geneza słowa (wł. grottesca od la grotta: jaskinia/piwnica) wiąże się z odkryciem w podziemiach Domus Aurea Nerona późnoantycznych fresków przedstawiających hybrydy zwierzęce i roślinne. Jest to o tyle znaczące, że od początków wyodrębniania się w teorii sztuki tej kategorii estetycznej hybrydyczność groteski postrzegano jako jej fundamentalny wyróżnik. Formuła tekstów ikonicznych określonych jako groteska była naśladowana i reinterpretowana – począwszy od odrodzenia, a skończywszy na oświeceniu, kiedy poprzez ekspansję takich gatunków jak satyra czy poemat heroikomiczny objęła ona również literaturę. Trzeba podkreślić, że popularność tego, co określano jako groteskowe, pozwoliła na ponowne przyswojenie i zaakceptowanie elementów sztuki średniowiecza (nieregularne ornamenty i fantastyczne malowidła, przedstawiające głównie diabły i maszkary średniowieczne, danse macabre). Triumf groteski to czasy romantyzmu, kiedy to odegrała ona rolę jednego z narzędzi w walce z estetyką klasycyzmu. Popularność – nieporównywalną z żadną wcześniejszą egzemplifikacją w dziejach sztuki – zdobyła jednak groteska w XX wieku i trwa ona po dzień dzisiejszy. Dlaczego? No cóż… Myślę, że żyjemy w świecie, w którym absurd stał się dominantą, a rozum człowieczy jest poddawany permanentnemu gwałtowi. Obroną przed strachem o przyszłość swoją czy ludzkości jako takiej bywa wszak od wieków śmiech, choćby i przez łzy…
POLECAMY
Czy można uznać groteskę za alternatywny odpowiednik realizmu?
Mój akademicki nauczyciel, prof. Jerzy Poradecki, wielokrotnie stawiał na swoich wykładach tezę, że w literaturze XX wieku groteska jest swoistym odpowiednikiem XIX-wiecznego realizmu. Jak to uzasadniał? Bardzo prosto. Realistyczny tekst stanowi zwierciadlane odbicie otaczającego świata. A jaka jest rzeczywistość wokół nas w dniu dzisiejszym? Groteskowa! Budują ją sprzeczności, uwidaczniają się w niej liczne niedorzeczności, geneza wielu zdarzeń urąga zdrowemu rozsądkowi, nie daje się racjonalnie wyjaśnić. Konkluzja wydaje się oczywista, ale czy bezwzględnie słuszna?
Nie do końca. Groteska być może jawi się jako odbicie świata pełnego nonsensów, lecz nie poprzestaje na jego odzwierciedlaniu. Czemu zatem służy i jak się objawia?
- Jest formą nieoczywistej dydaktyki, jej właściwości i funkcje są bardzo bogate, zależne od konkretnych zadań, jakie stawiają sobie twórcy (może być narzędziem satyry, karykatury i parodii).
- Podważając obiegowe, utarte opinie i systemy wartości czy sposoby myślenia, pozwala wyrazić opinie na różne tematy, bywa manifestacją buntu, krytycyzmu i niezależności, dekonstruuje bowiem utarte wzorce czy też utrwalone konwencje artystyczne (łączy opozycyjne style).
- Miesza i łączy zjawiska rozbieżne względem siebie: komizm z tragizmem, powagę i patos z trywialnością, farsę i błazenadę z lękiem i rozpaczą, demoniczność z pospolitością, subtelność i wyrafinowanie z rubasznością i wulgarnością.
- Kreuje alegoryczne modele i typy (uproszczenie psychologii postaci, pozbawienie ich podmiotowości i rysów indywidualnych; istoty żywe funkcjonujące niczym rzeczy lub automaty, przedmioty martwe obdarzone cechami istot żywych; zjawiska przyrody i zwierzęta wyposażone w cechy człowieka lub ludzką świadomość).
- Najczęściej unaocznia – głównie poprzez wykre...
